W zasobach archiwów społecznych można znaleźć informacje przydatne do prowadzenia badań genealogicznych. Archiwa te czasem wykonują kwerendy na zamówienie, czasem otwierają swoje przestrzenie genealogom i wszystkim zainteresowanym do samodzielnej eksploracji. Żeby zrozumieć, dlaczego te poszukiwania nie zawsze będą przebiegały w łatwy i oczywisty sposób, trzeba poznać istotę i misję archiwów społecznych.
Celem działań archiwów społecznych jest społeczne, oddolne ratowanie śladów pamięci. Takie archiwum najczęściej powstaje z potrzeby utrwalenia wydarzeń, losów ludzkich czy też fenomenów historycznych – oddolnie, nie z odgórnego nakazu. Gromadzi m.in. dokumenty, fotografie i relacje dotyczące historii życia społecznego, codziennego, także np. sportowego, artystycznego czy zawodowego. Archiwum społeczne istnieje dzięki partycypacji społecznej, obywatelskiemu zaangażowaniu w pozyskiwanie, opracowanie i czasem także udostępnianiu zbiorów. To zaangażowanie prowadzi do dużej różnorodności, bogactwa a w praktyce trudnego do ogarnięcia zasobu, którego opracowanie bywa czaso- i energochłonne.
Co najchętniej gromadzą archiwa społeczne?
Archiwalia osobiste świadectwa, dokumenty prywatne, rodzinne fotografie, nagrania dotyczące organizacji i różnych grup społecznych, także niesformalizowanych oraz tzw. dokumenty życia społecznego.
Idea archiwów społecznych zyskała w ostatnim czasie na znaczeniu, ponieważ historia rodzinna, społeczna i „historia codzienności” wydają się być coraz bardziej potrzebne społecznie. Określanie archiwów mianem społecznych nie było oczywistością. Historię rozwoju tej dziedziny życia społecznego w Polsce opowiada Zbigniew Gluza, prezes Ośrodka KARTA, w podręczniku Archiwistyka Społeczna (wyd. Ośrodek KARTA, 2012), dostępnym na portalu archiwistów społecznych w zakładce Szkoła KARTY:
Gdy sami zaczęliśmy tego terminu szerzej używać (legalizując Archiwa KARTY w latach 1990–92), miał on charakter prekursorski: definiował stojące przed nami zadanie do wykonania. Z czasem okazało się, że z pojęciem tym wiąże się niebagatelny problem braku regulacji prawnych – szczególnie po poruszającym wyobraźnię ratowaniu archiwum Towarzystwa Przyjaciół Pamiętnikarstwa («Karta» 36/2002, Archiwa społeczne). Oto zbiory wyspecjalizowanego stowarzyszenia znalazły się dosłownie w błocie. I nikt za to nie odpowiadał. Nikt nawet nie musiał przepraszać.
Sprawa TPP, rozgrywająca się dziesięć lat temu, jest dla archiwistyki społecznej zasadniczym punktem odniesienia. Dla samej KARTY była głównym bodźcem i argumentem, powodem, dla którego – mimo nieskuteczności opisanych dalej działań – nie zrezygnowaliśmy w ciągu tej dekady z upominania się o całą dziedzinę.
Przykłady archiwów społecznych
W portalu archiwa.org znajduje się baza zawierająca obecnie spis ponad 450 archiwów społecznych w Polsce i kilkudziesięciu archiwów społecznych za granicą, które zidentyfikował Ośrodek KARTA, w ramach realizowanych przez siebie projektów. Dzięki znajdującym się tutaj, stale rozwijanym wyszukiwarkom o zaawansowanych możliwościach przeszukiwania, można np. dotrzeć do archiwów, które zbierają nagrania audio, video, a także archiwów wyszukiwanych według alfabetycznie uszeregowanych nazw itp. lub dzięki mapie w wybranym regionie Polski. Można również próbować wyszukiwać według słów występujących w opisie archiwum (wyszukiwanie pełnotekstowe).
Dzięki pozyskanemu dofinansowaniu, Ośrodek KARTA przeprowadził szkolenia dla blisko 200 organizacji pozarządowych i bibliotek, w których założono Cyfrowe Archiwa Tradycji Lokalnej, a w kolejnych kilkudziesięciu – Cyfrowe Archiwa Społeczne. Wyszukiwarki pozwalające na przeszukiwanie kilkudziesięciu tysięcy elementów zbiorów tych archiwów społecznych, znajdują się na stronach www.archiwa.org/catl oraz www.archiwa.org/cas. Natomiast wybrane opisy i skany archiwaliów trafiają do Biblioteki Cyfrowej CATL i CAS, te do Federacji Bibliotek Cyfrowych, a następnie do EUROPEANY.
Dalszy rozwój archiwów społecznych umożliwią kolejne działania edukacyjne, animacyjne czy metodologiczne. W marcu 2016 roku Ośrodek KARTA udostępni program do opracowania zbiorów archiwów społecznych o nazwie Otwarty System Archiwizacji (OSA). Będzie to aplikacja desktopowa wielostanowiskowa, typu Open Source (czyli bezpłatna, z otwartym kodem źródłowym). W tym miejscu warto zauważyć, że KARTA jest sama organizacją pozarządową i jej działania na rzecz archiwów społecznych zależą od zdobytych dotacji i grantów. Rozwój archiwów jest przez to pośrednio uzależniony od tych środków.
Przykłady zbiorów archiwów społecznych
Co gromadzą wybrane archiwa społeczne? Z punktu widzenia badań genealogicznych, szczególnie interesujące wydają się zbiory dotyczące historii rodzin/rodów. Wśród organizacji, które zajmują się taką tematyką, znajdujemy m.in. Fundację Rodu Szeptyckich, która 1 stycznia 2015 roku uruchomiła Cyfrowe Archiwum i Muzeum Aleksandra Fredry. Fundacja Rodu Szeptyckich prowadzi to archiwum we współpracy z Domem Komedii, projektem zainicjowanym przez potomków Aleksandra Fredry, oraz Instytutem Teatralnym. Powstała w 2006 roku Fundacja stawia sobie za cel ochronę dziedzictwa kulturowego związanego z rodem Szeptyckich, gromadzi i archiwizuje materiały dotyczące Szeptyckich.Natomiast zarejestrowana w 2013 roku we Wrocławiu Fundacja Rodu Przelaskowskich Herbu Srzeniawa dysponuje archiwaliami dotyczącymi rodu Przelaskowskich, a docelowo również innych rodów szlacheckich. Część zbiorów jest już udostępniana na stronie.
Niektóre organizacje zajmują się określonym tematem lub też wybranym aspektem działalności swoich ofiarodawców. I tak Fundacja Generał Elżbiety Zawackiej. Archiwum i Muzeum Pomorskie Armii Krajowej oraz Wojskowej Służby Polek z Torunia posiada przede wszystkim materiały relacyjne, dotyczące konspiracji pomorskiej 1939-1945, Wydziału Łączności Zagranicznej KG ZWZ–AK oraz wojennej służby Polek, gromadzone od lat 60. przez założycielkę, byłą oficer AK − Elżbietę Zawacką, a także materiały na temat wojennej konspiracji na Pomorzu. Obecnie zbiory Fundacji to 7200 teczek osobowych, kilkaset eksponatów muzealnych i kilka tysięcy fotografii. Są one stopniowo udostępniane online, np. w Kujawsko-Pomorskiej Bibliotece Cyfrowej. Są też organizacje pozyskujące archiwalia na temat np. wybranych grup mniejszościowych.
Fundacja Kultury i Dziedzictwa Ormian Polskich dysponuje archiwaliami i muzealiami pochodzącymi z obszaru dawnych (dziewięciu) parafii ormiańskokatolickich na Kresach Wschodnich oraz rozproszonych archiwów rodzinnych. Fundacja prowadzi Archiwum Polskich Ormian (zasób z okresu XII–XX wieku), które korzysta ze Zintegrowanego Systemu Informacji Archiwalnej (ZoSIA) i jest obecne w www.szukajwarchiwach.pl. Fundacja ma też swoją internetową odsłonę: Wirtualne Archiwum Polskich Ormian wydaje publikacje, tworzy wystawy, prowadzi portale internetowe oraz przeprowadza badania naukowe, w tym historyczne i genealogiczne.
Zdecydowana większość archiwów społecznych prowadzi archiwa dotyczące określonego regionu, miejsca, dzielnicy, wsi itp. Przykładem takiego archiwum jest Stowarzyszenie „Wratislaviae Amici”, które umożliwia każdemu współtworzenie olbrzymiego zbioru w portalu www.dolny-slask.org.pl. Obecnie jest tam zaprezentowanych ponad 800 000 obiektów archiwalnych i współczesnych (fotografii, artykułów, dokumentów, map oraz filmów, przedstawiających historię Wrocławia i Dolnego Śląska).
Rzadko jednak spektrum geograficzne jest tak duże, jak w przypadku Fundacji Pogranicze, której zbiory dotyczą obszaru Europy Środkowo-Wschodniej, Kaukazu, Azji Centralnej, Rosji oraz Bliskiego Wschodu. Obszary tematyczne „Pogranicza” są również tak szeroko zakrojone. Znajdują się tu materiały dotyczące np. mniejszości narodowych i wielokulturowości społeczeństwa polskiego w II RP, Kresów Wschodnich, podróży Polaków ich tożsamości i in. Zbiory liczą obecnie ponad 170 tysięcy pozycji i można je przeszukiwać na stronie Fundacji.
Nietypowa dla archiwów państwowych, ale dość typowa dla archiwów społecznych jest ich interdyscyplinarność, dlatego poza informacjami można znaleźć tutaj także chociażby wytwory sztuki, kultury, a nawet techniki. Przeplatają się tu działania archiwizacyjne z badawczymi, animacyjnymi czy artystycznymi. Fundacja Ważka, prowadząc etnograficzne badania terenowe na Dolnym Śląsku, dotarła do bogatego niematerialnego dziedzictwa regionu. W tym archiwum można odnaleźć wywiady biograficzne, fotografie, pamiątki, dokumentacje tradycyjnego rękodzieła, nagrania muzyki i pieśni, a także lokalnie obchodzonych świąt i festynów. Co za tym idzie można odkryć kulturę i relacje pomiędzy mieszkańcami tego regionu.
Podobną tematyką, lecz nie tylko dotyczącą terenów Polski, ale także Ukrainy i Białorusi, zajmuje się Archiwum Muzyki Wiejskiej, prowadzone obecnie przez Fundację Muzyka Odnaleziona i dysponujące ok. 13 tys. fotografii oraz ok. 400 godzinami nagrań, stworzył Andrzej Bieńkowski – malarz, pisarz i badacz kultury tradycyjnej. Ta obszerna dokumentacja życia wsi Polskich, ukraińskich i białoruskich pozwala odkryć losy kilkuset kapel wiejskich, śpiewaczek oraz muzykantów. Archiwum dysponuje również nagraniami i fotografiami archiwalnymi, robionymi przez pierwszych wiejskich fotografów.
Nie jest prosto znaleźć informacje na temat zbiorów archiwów społecznych, które do tej pory nie są w pełni udokumentowanym fenomenem. Dlatego warto także, pod kątem zbiorów osobistych i społecznych, przeszukiwać portale ogólnopolskich instytucji lub ogólnopolskie strony. Dzięki nim można dotrzeć do informacji, które uzupełnią posiadane opisy. Te instytucje/strony to m.in. Narodowe Archiwum Cyfrowe, Federacja Bibliotek Cyfrowych, Muzeum Historii Fotografii, www.fotopolska.eu, www.fotorevers.eu, www.atelierwarszawskie.blogspot.com, www.genealogyindexer.org.
Ośrodek KARTA i jego zbiory
Ośrodek KARTA jest również archiwum społecznym. Jako niezależna, pozarządowa organizacja zajmuje się dokumentowaniem i upowszechnianiem historii najnowszej Polski i Europy Środkowo-Wschodniej, stawiając w centrum swojego zainteresowania świadectwa osobiste. Środowisko KARTY podjęło działalność: wydawniczą w roku 1982 (w podziemiu), dokumentacyjną − w 1987, legalną − w 1989, międzynarodową − w 1992, edukacyjną − w 1996, internetową − w 2004, digitalizacji zbiorów − w 2008, rzecznictwa na rzecz archiwistyki społecznej − w 2009.
Archiwum Dokumentowe Ośrodka KARTA dzieli się na dwie części:
Pierwszy filar stanowi Archiwum Wschodnie (AW), którego zasób składa się z dokumentów i wspomnień dotyczących i pochodzących z lat 1901-1956. Jego zbiory zawierają m.in. nagrane i spisane relacje, wspomnienia i dzienniki – w tym plon konkursów; opracowania, wykazy Polaków i obywateli polskich represjonowanych w ZSRR, pod okupacją sowiecką lub w okresie instalowania władzy komunistycznej w Polsce, kolekcje osobiste – dokumenty, notatki, listy, fotografie, pamiątki, rysunki, kopie polskich zbiorów Instytutu Hoovera w Stanford (USA) – fragmenty kolekcji Andersa, Ministerstwa Informacji i Dokumentacji, Ambasady RP w Kujbyszewie oraz Instytutu Sikorskiego w Londynie, kopie dokumentów sowieckich dotyczących represji na obywatelach polskich z archiwów Rosji, Białorusi i Ukrainy pozyskanych w ramach międzynarodowego programu „Wspólne miejsce – Europa Wschodnia”, muzealia – pamiątki z zesłania i łagrów (większość w depozycie w Muzeum Niepodległości w Warszawie).
Najważniejsza część zbiorów AW dotyczy historii Kresów Wschodnich II RP, losów obywateli polskich w ZSRR i pod okupacją sowiecką oraz przesiedleń po II wojnie światowej. Specjalne miejsce zajmują źródła zawierające informacje o obywatelach polskich prześladowanych przez ZSRR w latach 1939–56 (rozstrzelanych, deportowanych, internowanych, więzionych w łagrach, wcielonych do Armii Czerwonej).
Dotrzeć do informacji o zbiorach można przez stronę (link) lub na podstawie inwentarzy i katalogów zamieszczonych na tej stronie. Drugi filar Archiwum Dokumentowego stanowi Archiwum Opozycji. Zostało ono powołane przy Ośrodku KARTA w listopadzie 1991 jako Archiwum Peerelu, mające za zadanie gromadzenie i udostępnianie źródeł opisujących życie społeczne w Polsce lat 1956–1989. Są to głównie materiały dotyczące oporu wobec władzy komunistycznej, dotyczące kolejnych przełomów lat 1956, 1968, 1970, 1976 oraz opozycji demokratycznej i „Solidarności”. Archiwum Opozycji stara się ocalić druki, dokumenty, świadectwa, zdjęcia, które zapisują działalność środowisk opozycyjnych wobec systemu PRL. Dzięki wieloletniej pracy archiwalnej Ośrodka miejsce to stało się ogólnopolskim centrum takiej dokumentacji.
Duża część zbiorów archiwów dokumentowych Ośrodka KARTA jest sukcesywnie udostępniana także on-line – za pośrednictwem działającej od 2009 roku Biblioteki Cyfrowej Ośrodka KARTA. Informacje o zasobie dostępne są także w bazie internetowej karta.infogenia.pl.
Cyfrowe archiwum fotograficzne
Ośrodek KARTA prowadzi jedno z największych w Polsce archiwów fotograficznych. Na jego zbiór składa się blisko 280 tysięcy fotografii, które tworzą niezwykłą kolekcję dokumentującą historię społeczną i polityczną XX wieku. W zbiorach Archiwum znajdują się albumy rodzinne, archiwa fotoamatorów, archiwa środowisk opozycyjnych, a także spuścizny fotoreporterów. Zbiory są udostępniane są na stronie WWW.
Archiwum Historii Mówionej Ośrodka KARTA i Domu Spotkań z Historią stanowi największy w Polsce zbiór relacji biograficznych (około 5,6 tys. nagrań audio i 120 wideo) oraz towarzyszących im archiwalnych zdjęć i dokumentów z rodzinnych albumów świadków (ponad 30 tys. skanów). Pierwsze nagrania pochodzą z 1987 roku, kiedy to zainicjowany przez środowisko KARTY ruch społeczny – Archiwum Wschodnie – rozpoczął niezależną od komunistycznych władz akcję nagrywania wspomnień mieszkańców dawnych wschodnich terenów II RP, obywateli polskich represjonowanych przez sowieckie władze. Od 2006 roku zbiór stanowi część Medioteki Domu Spotkań z Historią (DSH). Jest to jedna z propozycji kontaktu z XX-wieczną historią opowiedzianą z bardzo różnych perspektyw przez tysiące Polaków.
Kolekcja nagrań audio „Polacy na Wschodzie”
Szczególnym źródłem wiedzy na temat osobistych doświadczeń biograficznych Polaków jest kolekcja Archiwum Historii Mówionej „Polacy na Wschodzie” – efekt wieloletniego projektu, realizowanego dzięki finansowemu wsparciu Kancelarii Senatu RP. Jego celem było dokumentowanie losów Polaków mieszkających za wschodnią granicą Polski. W ramach projektu nagrane zostały historie osób, które przed wybuchem II wojny światowej mieszkały na wschodnich terenach II Rzeczpospolitej, a po wojnie z różnych względów nie wyjechały do Polski w jej nowych granicach i pozostały w swych rodzinnych stronach. Ponadto nagrano historie osób, które w okresie międzywojennym mieszkały poza granicami II RP, m.in. w: Kamieńcu Podolskim, Czerniowcach, Fastowie, Żytomierzu, Mozyrzu. Dokumentowano także losy Polaków deportowanych w wyniku stalinowskich represji na teren Syberii (rejon Tomska) oraz do Kazachstanu. Podczas wyjazdów dokumentacyjnych odwiedzono Polaków mieszkających obecnie w Białorusi, Litwie, Łotwie, Ukrainie oraz Rosji.
Na stronie polacynawschodzie.pl prezentujemy historie części nagranych w projekcie rozmówców (wraz z ich biogramami, wybranymi fragmentami dźwiękowymi oraz fragmentami nagrań do czytania. Wszystkie nagrania (ponad 1000) dostępne są w całości w czytelni Archiwum Historii Mówionej Ośrodka KARTA i Domu Spotkań z Historią w Warszawie.
Indeks Represjonowanych
Jednym z najważniejszych przedsięwzięć Ośrodka KARTA w jego 35-letniej historii był program badawczo-dokumentacyjny „Indeks Represjonowanych”, realizowany w latach 1988-2013 przez Ośrodek KARTA (początkowo Archiwum Wschodnie) przy współpracy partnerów zagranicznych, głównie Stowarzyszenia „Memoriał” w Moskwie. Pierwotnym celem programu było gromadzenie danych o przedwojennych obywatelach polskich represjonowanych przez władze sowieckie w latach 1939-1956. Następnie rozpoczęto sporządzanie w ramach wybranych kategorii represji możliwie kompletnych, zweryfikowanych zestawień imiennych. Podstawą wyodrębnienia i weryfikacji takich grup, liczących od kilku do kilkunastu tysięcy osób, były źródła sowieckie, które w trakcie prac weryfikacyjnych porównywano z materiałami pochodzącymi z polskich archiwów oraz od osób prywatnych (m.in. z ankietami wypełnianymi przez osoby represjonowane lub członków ich rodzin).
W wyniku podjętych prac dokumentacyjnych opublikowanych zostało ponad 200 tysięcy zweryfikowanych biogramów (zawierających podstawowe dane personalne, informacje o formie represji w ZSRS oraz sygnatury źródeł archiwalnych) w 21 tomach (29 woluminów) serii wydawniczej Indeks Represjonowanych. Dorobkiem programu było także 316 tysięcy biogramów udostępnionych w Internetowym Centrum „Indeksu Represjonowanych” oraz 1,2 mln rekordów w bazie roboczej wraz z podstawą w dokumentacji źródłowej. Z danych mogą korzystać ofiary prześladowań pragnące udokumentować doznane represje, osoby szukające informacji o zaginionych bliskich oraz badacze zajmujący się problematyką II wojny światowej.
W roku 2002 patronat nad „Indeksem Represjonowanych” objął Instytut Pamięci Narodowej, a w 2013 przejął jego prowadzenie.
Genealodzy, pozyskując informacje na temat własnych przodków, rodzin, czy też rodów, stają się cennym źródłem wiedzy dla archiwisty społecznego, który w efekcie takiej rozmowy, może dokładniej opisać archiwalia, które trafiły do jego archiwum. Jednocześnie genealog może odkryć informacje, które nie leżą w obszarze zainteresowań archiwów państwowych, na przykład na temat kultury, codzienności, czy też mentalności przodków. Zbiory archiwów lokalnych mogą dostarczyć niezastąpionych i niepowtarzalnych materiałów. We wspomnieniach można znaleźć informacje o brakujących fragmentach losów przodków (np. tych zaginionych). Ze zdjęć można dowiedzieć się jak wyglądali. Bezcenne okazują się fotografie grupowe.
Członkowie lokalnych towarzystw genealogicznych identyfikują się z ideą archiwistyki społecznej i chętnie korzystają z metodologii opracowania zbiorów, wypracowanej przez archiwa społeczne, podczas opracowania własnych zbiorów, a także pytają o narzędzie do opracowania zbiorów archiwów społecznych, czyli Otwarty System Archiwizacji – OSA.
Artykuł ten jest efektem działań edukacyjnych prowadzonych przez Ośrodek KARTA w ramach projektu „Stabilizacja archiwizacji społecznej w Polsce”. Powstał na zaproszenie redaktorów More Maiorum – uczestników spotkania, które odbyło się w Muzeum Historii Żydów Polskich POLIN w ramach cyklu „Historia od kuchni” w 2016 roku. Jednocześnie KARTA zakłada dalsze działania edukacyjne i popularyzatorskie idei i metodologii pracy archiwów społecznych, o czym będzie informować na swojej stronie www.karta.org.pl.
Autorka: Agnieszka Kudełka. Pierwotne miejsce publikacji: More Maiorum nr 3 (38)/2016.
