Niemal każdy z genealogów ma dziadka, ciotkę, wujka, który powrócił do Polski po zakończeniu II wojny światowej. Czy ze Wschodu, czy z przymusowych robót w III Rzeszy. Jak dotrzeć do dokumentów Państwowego Urzędu Repatriacyjnego?
Państwowy Urząd Repatriacyjny (PUR) został powołany dekretem Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego (PKWN) w 1944 r. w celu repatriacji i planowego rozmieszczenia ludności z obszarów innych państw na terytorium państwa polskiego. Do jego zadań należały: regulowanie planowego napływu repatriantów, opieka sanitarno-żywnościowa podczas przeprowadzania repatriacji, rozmieszczanie repatriantów i organizacja ich osadnictwa, a także pomoc w zakresie gospodarczej odbudowy warsztatów pracy. PUR wspierał również wszelkie instytucje niosące pomoc i opiekę repatriantom. W styczniu 1945 r. działania urzędu poszerzono o migracje wewnątrz terenu państwa. Do dekretu dodano punkt mówiący o organizacji przesiedlania ludności na tereny odzyskane, a w miejscach, gdzie w pierwotnym brzmieniu mówiło się tylko o repatriantach, dodano słowa: przesiedleniec, przesiedlanie itd.
Oddziały PUR
PUR działał w terenie przy pomocy sieci oddziałów wojewódzkich, powiatowych i punktów etapowych. Placówki te z czasem rozwinęły znacznie szerszą działalność niż zakładał dekret. Przykładem mogą być oddziały PUR z obszaru Dolnego Śląska. Pierwsze z nich powstały natychmiast po ustąpieniu wojsk niemieckich. W kwietniu 1945 zorganizowano Oddział Okręgowy w Legnicy, w maju Oddział Obwodowy we Wrocławiu z siedzibą w Oleśnicy, ponieważ w tym czasie tam kierowano transporty ludności, pomijając zniszczony Wrocław. Równocześnie organizowano punkty etapowe w Namysłowie, Sycowie, Trzebnicy, Wołowie, Nowej Soli, Głogowie i innych miejscowościach – siedzibach pełnomocników państwowych bądź też posiadających odpowiednie węzły kolejowe. 1 lipca 1945 roku oddział w Oleśnicy przeniesiono do Wrocławia, a następnie włączono do oddziału w Legnicy. 1 listopada 1945 został ostatecznie zainstalowany na Psim Polu we Wrocławiu.
Obok Oddziałów Powiatowych, przy każdym z nich utworzone zostały punkty etapowe dla repatriantów ze wschodu oraz punkty etapowe dla powracających z zachodu i południa w Legnicy, Zgorzelcu, Międzylesiu, Wrocławiu i Żaganiu. Z chwilą rozpoczęcia akcji repatriacji ludności niemieckiej, utworzono dziesięć punktów zbiorczych oraz dwa punkty zdawcze w Kaławsku i Tuplicach.
Jakie zadania miał PUR?
Zakres działania placówek PUR w praktyce był szerszy niż zakładał dekret PKWN. Oddziały Powiatowe w latach 1945–1947 nie tylko organizowały osadnictwo i otaczały opieką repatriantów i przesiedleńców, ale właściwie zastępowały władze administracyjne, przeprowadzając akcję osadniczą do samego końca, tzn. po przetransportowaniu osadnika na właściwe gospodarstwo, sporządzano akt nadania, zamykający procedurę.
Do roku 1948 PUR prowadził główną akcję osadniczą, zajmując się również organizowaniem spółdzielni parcelacyjno-osadniczych, ponadto spełniając rolę urzędu zatrudnienia. W latach 1945–1946 przy Dziale Osadnictwa istniał nawet Referat Pracy, którego działalność obejmowała rejestrację repatriantów i przesiedleńców poszukujących pracy, ewidencję oferowanych wolnych miejsc oraz kierowanie repatriantów i przesiedlonych do zakładów pracy, które zgłaszały zapotrzebowanie. PUR organizował także repatriację ludności niemieckiej w latach 1945–1951.
Kompetencje urzędu rozszerzały się i zwężały w zależności od warunków, jakie tworzyło życie. Do roku 1947 wciąż powstawały nowe działy i referaty. W tym okresie PUR, działający na terenie województwa wrocławskiego, zatrudniał 2510 pracowników. Ta liczba stopniowo zmniejszyła się do 1550 osób. Chłonność Dolnego Śląska została w zasadzie nasycona, ruch repatriantów i przesiedlonych osłabł, co skutkowało likwidacją niektórych placówek.
W roku 1948 całą akcję osadniczą przekazano starostwom. Kolejno likwidowano referaty: zdrowia, prawne, etapowe i transportu. W tym roku też zlikwidowano punkty zbiorcze, a akcję repatriacji niemieckiej prowadził odtąd tylko punkt przyjęć we Wrocławiu-Psie Pole. W październiku 1949 wyszło zarządzenie o likwidacji dziesięciu Inspektoratów, rok później zlikwidowano pozostałe – z wyjątkiem Bolesławca, Bystrzycy, Legnicy i Wałbrzycha, a także specjalnych punktów przyjęć we Wrocławiu-Psie Pole i Międzylesiu. Swoją działalność na terenie Dolnego Śląska Państwowy Urząd Repatriacyjny kończy ostatecznie na początku roku 1951, kiedy to uchwałą z 20 marca został postawiony w stan likwidacji.
Gdzie odnaleźć akta?
Po zlikwidowaniu Oddziału Wojewódzkiego PUR, Archiwum Państwowe we Wrocławiu przejęło wszystkie akta. Poza Archiwum pozostały akta specjalnych punktów przyjęć w Psim Polu i Międzylesiu. Na początku 1951 roku przekazano je (mocą Uchwały Nr 78 Rady Ministrów z dnia 22 marca 1951 r.) Państwowemu Biuru Podróży „Orbis”, które prowadziło dalej akcję repatriacyjną Niemców. Do Archiwum trafiły dwa lata później.
Ostatnią grupę akt personalnych przekazano w roku 1956. W ten sposób Archiwum Państwowe we Wrocławiu posiada akta PUR działającego na terenie Dolnego Śląska w latach 1945–1951. Poza zespołem znalazły się tylko akta osiedleńcze Oddziałów Powiatowych, dotyczące nadania ziemi poszczególnym osadnikom. Zostały one w 1948 roku przekazane starostwom, stanowiąc nierozerwalną część Zespołów Prezydiów Rad Narodowych. Obecnie sukcesywnie przekazywane są do AP.
Akta PUR w chwili przejęcia obejmowały 35 placówek terenowych oraz Oddziału Wojewódzkiego. Do Archiwum przekazano również akta kategorii „B”, które należało jeszcze przez pewien czas przechowywać. Brakowanie akt przeprowadzono częściowo w roku 1954 i 1956.
Obecnie zespół liczy 55 metrów bieżących (2586 j. a.) akt spisanych w inwentarzu oraz 23 metry bieżące akt personalnych, których nie zinwentaryzowano, jako akta kategorii „B” posiadające wystarczająco dokładne spisy zdawczo-odbiorcze. W inwentarzu pełna nazwa zespołu o numerze 345 brzmi „Państwowy Urząd Repatriacyjny-Oddział Wojewódzki we Wrocławiu i Oddziały Powiatowe”.
Jakie informacje można odnaleźć w dokumentach?
Dokumenty PUR można zamawiać i przeglądać w pracowni naukowej. Listy przesiedlonych zawierają mnóstwo informacji przydatnych genealogom, jak: nazwisko i imię osoby, imię ojca, repatriant czy przesiedleniec, miejsce urodzenia, data urodzenia, narodowość, zawód, skąd przyjechał, data przyjazdu, dokąd został skierowany, uwagi. Podobnie akta osiedleńcze: personalia niemieckiego właściciela, opis gospodarstwa, stan. Także dane osiedlanej rodziny, charakterystyka pozostawionego mienia, spis inwentarza i przywiezionych ruchomości. Jednak bez pewności, kiedy krewny przyjechał i który punkt etapowy go rejestrował, szukanie może być trudne i czasochłonne. Dziesiątki przejrzanych ksiąg, wiele poświęconych godzin. Dodatkowo, dokumenty wytwarzane w warunkach powojennego niedostatku, na papierach z odzysku lub marnej jakości, mimo konserwacji bywają w bardzo złym stanie, często na granicy czytelności. Wielokrotne przeglądanie tylko pogarsza tę sytuację. Dlatego od roku 2014 członkowie Śląskiego Towarzystwa Genealogicznego, w porozumieniu z AP we Wrocławiu, skanują i indeksują zasób PUR. Po zdigitalizowaniu wyszukiwanie znacznie się uprości, stanie się łatwiejsze i szybsze. W tej chwili na naszej stronie www.genealodzy.wroclaw.pl działa próbna wersja wyszukiwarki. Kolejne rekordy są wpisywane w miarę postępu pracy.
Opracowanie na podstawie dokumentów AP we Wrocławiu.
Autorka: Maria Rągowska. Pierwotne miejsce publikacji: More Maiorum 12(47)/2016.
