Powszechny kodeks obywatelski z 1811 roku zawiera wiele ciekawych informacji dla genealogów. Na obszarze Galicji przyłączonym do Polski jego ostatnie postanowienia utraciły moc w 1947 roku. Jakie informacje dla genealogów kryje nieco ponad 1500 paragrafów?
W rozdziale I Allgemeines bürgerliches Gesetzbuch odnotowano prawa osób, które ze względu na wiek lub „niemożność użycia rozumu” nie są w pełni świadome. Pod szczególną opieką ustawy były dzieci do siódmego roku życia, „niedorośli” do 14 lat i małoletni do lat 24. Paragraf 22 zakładał również, że jeszcze nienarodzone dzieci, w chwili poczęcia, zostają pod ochroną ustawy. Jeśli natomiast są wątpliwości, czy dziecko narodziło się żywe czy nieżywe, domniema się, że urodziło się żywe. W przeciwnym wypadku, trzeba to udowodnić.
Paragraf 40 dokładnie definiuje, co rozumiane jest pod słowem “rodzina”:
przez familje rozumieją się rodzice z wszystkiemi ich potomkami. Związek między temi osobami, nazywa się pokrewieństwem; związek, który zachodzi między jednym małżonkiem a krewnymi drugiego małżonka, nazywa się powinowactwem.
Najciekawszy dla genealoga będzie jednak rozdział drugi, który definiuje prawa i obowiązki małżonków, a także wszelkie pozostałe kwestie prawne. Małżeństwo było definiowane jako umowa dwóch osób różnej płci, które oświadczają według przepisów ustawy wolę do pozostania w nierozerwalnej społeczności, a także decydują się na płodzenie dzieci i ich wychowywanie.
Zaręczyny nie powodowały żadnych skutków prawnych. Jednak jeśli w momencie odstąpienia od zrękowin, wystąpiły faktyczne szkody dla strony, której zostały one wymówione, miała prawo żądać wynagrodzenia strat. W szczególności jeśli osoba zrywająca zaręczyny nie podała przyczyny tej decyzji.
Powszechny kodeks obywatelski: Przeszkody małżeńskie
Ustawa określała także przeszkody do zawarcia małżeństwa. Związku małżeńskiego nie mogli zawrzeć:
§ 48. Szaleni, obłąkani, niedołężni i niedorośli, nie mogą zawierać ważnego małżeństwa.
§ 49. Małoletni, a nawet pełnoletni, którzy z jakichkolwiek przyczyny nie mogą sami przez się zaciągać ważnie prawnego obowiązku, nie zdolnemi są także do zawierania małżeństw bez zezwolenia ich ślubnego ojca. Jeżeli ojciec już nie żyje, albo do zastąpienia jest niezdolnym, wówczas do ważności małżeństwa, oprócz oświadczenia zezwolenia przez zwyczajnego zastępcę, zezwolenie władzy sądowej jest jeszcze potrzebnem.
§ 50. Małoletni z nieprawego łoża, do ważnego zawarcia małżeństwa, oprócz oświadczenia ich opiekuna, potrzebują zezwolenia władzy sądowej.
§ 51. Małoletniemu cudzoziemcowi, chcącemu zawrzeć małżeństwo w kraju tutejszym, jeżeli wymaganego zezwolenia złożyć nie może, powinien sąd, któremuby tenże małoletni podług stanu swego i zamieszkania podlegał, dodać zastępcę, a ten obowiązany jest oświadczyć przed tymże sądem, czy zezwala lub nie zezwala na małżeństwo.
Przeszkodę do małżeństwa mogły stanowić: brak potrzebnych dochodów, dowiedzione lub powszechnie znane złe obyczaje, zaraźliwe choroby. Zezwolenie na wstąpienie w związek małżeński z tych powodów mogło być odmówione. Dodatkowe obostrzenia dotyczyły wojskowych. Nie mogli oni zawrzeć ślubu bez uprzedniego otrzymania zezwolenia na piśmie od pułków, korpusów lub w ogólności od ich przełożonych. Paragraf 56 przewidywał nawet, że w momencie uprowadzenia osoby, dającej upoważnienie, nie ma ono mocy prawnej. Tak samo unieważnione mogło zostać małżeństwo w momencie, kiedy mąż poślubił żonę ciężarną z innym mężczyzną.
Kolejną z przeszkód małżeńskich była stała niemożność dopełnienia powinności małżeńskiej. Jeśli była ona tylko czasowa – albo wystąpiła w trakcie trwania małżeństwa – nie mogła być podstawą do rozwiązania związku małżeńskiego. Kodeks wyróżnia także „niemożność moralną”, która mogła być spowodowana skazaniem na ciężką karę kryminalną. Zgodnie z paragrafem 61:
zbrodniarz skazany na karę najcięższego lub ciężkiego więzienia, nie może zawierać ważnego małżeństwa od dnia ogłoszenia mu wyroku, dopóki trwa jego kara.
Powszechny kodeks obywatelski: Bigamia i cudzołóstwo
Zakazana była także bigamia. Część prawa cywilnego dotycząca małżeństwa wyraźnie mówiła, że kto już w małżeństwie zostawał a w nowe związki małżeńskie wnijść chce, dowieść powinien w sposobie przez ustawę przepisanym, iż związek małżeński zupełnie rozwiązanym został.
Poważną przeszkodą było także pokrewieństwo pomiędzy małżonkami. Paragraf 65 mówił:
między krewnymi w linji wstępnej i zstępne, między rodzeństwem z jednego ojca i matki albo z jednego ojca a innej matki, i przeciwnie z jednej matki a z innego ojca; miedzy dziećmi rodzeństwa, tudzież z rodzeństwem rodziców, to jest: z wujem i ciotką lub z stryjem i stryjenką, ważne małżeństwo miejsca mieć nie może bez względu na to, czy pokrewieństwo pochodzi z prawego lub nieprawego rodu lub powinowactwa.
Kolejne paragrafy poświęcone były cudzołóstwu, które mogło być podstawą do rozwiązania zawartego małżeństwa. Jeśli małżonkowie popełnili przed ślubem cudzołóstwo, było ono nieważne, lecz musiało być uprzednio dowiedzione. Bardzo ciekawy jest także paragraf 68, który mówił, że nawet, gdy dwie osoby będące w związku małżeńskim nie dopuściły się cudzołóstwa, a przyrzekły pobrać się ze sobą i w celu tym chciały targnąć się na życie małżonka, który był przeszkodą do osiągnięcia celu, osoby te nie mogły zawrzeć ważnego małżeństwa, nawet jeśli morderstwo nie było faktycznie dokonane.
Powszechny kodeks obywatelski: Zapowiedzi przedślubne
Aby małżeństwo doszło do skutku i było ważne, potrzebne były również zapowiedzi. Zgodnie z paragrafem 70, treść zapowiedzi musi zawierać: imiona, nazwiska, miejsca urodzenia, stanu i miejsca zamieszkania obojga oblubieńców. Istotne jest także to, że ktokolwiek miałby wiedzę o przeszkodzie do małżeństwa, był zobligowany donieść o takiej duchownemu.
Ogłoszenie zapowiedzi powinno być uczynione trzy razy, każdy raz w dniu niedzielnym bądź świątecznym. A jeśli małżonkowie pochodzą z dwóch różnych parafii, zapowiedzi muszą być w obu kościołach. Co ciekawe, jeśli nupturienci nie mieszkali przynajmniej 6 tygodni w parafii, w której chcieli wziąć ślub, byli zobowiązani do ogłoszenia zapowiedzi w miejscu swojego ostatniego pobytu. W przeciwnym wypadku zapowiedzi były nieważne. Zgodnie z paragrafem 73 małżeństwo miało być zawarte do 6 miesięcy od zapowiedzi. Jeśli w tym czasie nie doszło do skutku, zapowiedzi powinny być ogłoszone powtórnie.
Możliwe było także otrzymanie zgody na nieogłoszenie zapowiedzi. Urzędy obwodowe miały władze uwolnienia od drugiej i trzeciej zapowiedzi, jeżeli ważne zachodzą przyczyny. Paragraf 86 dopuszczał nawet uwolnienie od wszystkich 3 zapowiedzi: w naglących okolicznościach, może rząd krajowy lub urząd obwodowy, a gdy dowiedziona bliska śmierć nie dozwala zwłoki, także zwierzchność miejscowa, uwolnić zupełnie od zapowiedzi; jednakże oblubieńcy przysięgą stwierdzić powinni, iż im żadna przeszkoda do zawarcia ich małżeństwa nie jest wiadomą.
Powszechny kodeks obywatelski: Prawa męża
Jeśli z ustawy wynikało, że oblubieńcy winni otrzymać zezwolenie na wstąpienie w związek małżeński, musiało ono nastąpić w uroczysty sposób, to znaczy uczynione w obecności dwóch świadków, przed właściwym dla jednego z oblubieńców duchownym lub jego zastępcą.
Paragraf 80 szczegółowo mówił, że dla zachowania trwałego dowodu zawartego małżeństwa, duchowny – albo inna wyznaczona do tego osoba – zobowiązana była do wpisania własnoręcznie aktu do specjalnej księgi ślubu. Przy wpisaniu wyrazić należy: imię i nazwisko, wiek, zamieszkanie, tudzież stan małżonków, z dołożeniem czy już poprzednio byli lub nie byli w związkach małżeńskich; imię i nazwisko, tudzież stan ich świadków; niemniej dzień, w którym małżeństwo zawartem zostało; nakoniec nazwisko duchownego, przed którym zezwolenie uroczyście danem było. Prócz tego należy wymienić dokumenty, na zasadzie których zachodzące przeszkody usuniętemi zostały.
W austriackim prawie cywilnym określono szczególne prawa męża. Paragraf 91 wprost mówił, że jest on głową rodziny i tylko jemu przypada szczególne prawo kierowania gospodarstwem domowym. Jednocześnie wyraźnie zaznaczono, że mąż ma obowiązek, dawać żonie stosownie do swego majątku przyzwoite utrzymanie i bronić ją w każdym przypadku. Żona z kolei zobowiązana była mieszkać z mężem i pomagać mu w miarę swoich możliwości w codziennych obowiązkach.
Powszechny kodeks obywatelski: Opieka nad dziećmi
Paragraf 138 mówił, że
dzieci urodzone przez żonę w siódmym miesiącu po zawarciu małżeństwa, lub w dziesiątym miesiącu po śmierci męża, albo po zupełnem rozwiązaniu małżeństwa, mają za sobą domniemanie, iż pochodzą z prawego rodu.
Urodzenie dziecka stawiało przed rodzicami kolejne obostrzenia prawne. Byli oni zobowiązani do dbania o życie i zdrowie dzieci, a także rozwijania ich fizyczne i umysłowe władze a przez naukę religji i pożytecznych wiadomości, założyć podstawę do przyszłego ich szczęścia. Ojciec w szczególności miał dbać o utrzymanie dzieci, dopóki nie będą w stanie same się wyżywić, matka z kolei miała czynić wszelkie starania w zakresie „ciała i zdrowia” dzieci.
W przypadku kiedy małżonkowie nie żyli już razem, chłopcy do 4 roku życia i dziewczynki do lat 7 miały być pod opieką matki – o ile nie przeszkadzały temu inne przyczyny wynikające z rozdziału małżeństwa. Koszty wychowania dziecka powinien pokrywać ojciec.
Kiedy ojciec nie posiadał majątku albo zmarł, o wychowanie dziecka powinna starać się przede wszystkim matka. Jeśli i ona już nie żyła albo nie miała majątku obowiązek opieki nad dziećmi, przechodził na ojczystego dziada i babki, a po nich na macierzystego dziada i babki.
Paragraf 145 dopuszczał także stosowanie kar, jeśli dzieci są nieobyczajne, nieposłuszne lub jeśli spokojność i porządek domowy zakłócają. Kary te jednak powinny być czynione w sposób umiarkowany i nieszkodliwy zdrowiu.
Powszechny kodeks obywatelski: Majątek małżeński
Rozdział 28. ustawy cywilnej ustał wszelkie kwestie dotyczące kontraktów małżeńskich. Paragraf 1217 mówił, że kontraktami małżeńskiemi nazywają się te, które z powodu związku małżeńskiego w przedmiocie majątku są zawierane i odnoszą, się szczególniej: do posagu, oprawy, wiana, spólności majątkowej, zarządu i użytkowania własnego majątku, dziedziczenia lub ustanowionego na przypadek śmierci dożywocia i do dochodu wdowiego.
Rodzice lub dziadkowie byli zobowiązani do żywienia i utrzymania dzieci, jeśli oblubienica nie posiadała własnego posagu. Powinni także córkom lub wnuczkom, gdy wychodzą za mąż, dać posag. Kiedy córka pochodziła z nieprawego łoża, może żądać posagu wyłącznie od matki. Jeśli córka wyszła za mąż bez wiedzy albo przeciwko woli swoich rodziców, nie byli oni zobowiązani do przekazania jej posagu.
W rzeczonej ustawie austriackiej z 1811 roku uregulowane były także inne kwestie życia społecznego mieszkańców monarchii, w tym szeroko omówione zostały kwestie spadkowe. Pod tym linkiem można zapoznać się z pełną treścią kodeksu w języku polskim.
Pierwotne miejsce publikacji: More Maiorum nr 3 (62)/2018.