Jeden z najbardziej znanych powstańców styczniowych. 97-letni weteran, częsty bohater XX-wiecznych gazet. Zmarły trzy lata przed zakończeniem II wojny światowej. Jednak, czy Wandalli brał w ogóle udział w powstaniu…?
Wandalli Mamert – zgodnie z danymi na nagrobku – urodził się około 1845 r., a zmarł 3 lutego 1942 r., mając (rzekomo) 97 lat. Postać ta zainteresowała mnie nie tylko z powodu długowieczności, ale także dlatego, że miał to być powstaniec styczniowy. Wynikało z tego, że kiedy ono wybuchło, to Wandalli liczyć miał 18 lat. Generalnie najczęściej jako rok narodzin podawany jest jeden z roczników z zakresu 1845-1847. W 1969 r. w warszawskim tygodniku ilustrowanym „Stolica” pojawiła się notka dotycząca Wandalliego, w której podano dzienną datę i miejsce narodzin – 11 maja 1845 r., Rawa Mazowiecka. Oczywiście poszukiwania w tych okolicach i latach nie dały pozytywnego rezultatu. Jego ojcem miał być Konstanty Vandell, który przybył do Polski w 1830 r. i był powstańcem listopadowym. We wspomnianej publikacji wyczytać można o dokonaniach Mamerta. Jasno z nich wynika, że nie mógł być kilkuletnim dzieckiem, bo „bił się w zwycięskich dla Polaków bitwach”. Nie wspomniano tam o dzieciach, które miał z trzema żonami, a te z kolei w jego biografii zaczęły nabierać nowego sensu, ponieważ z dokumentów ich dotyczących wynika inny wiek!
Mamert Wandalli miał mieć dziesięcioro dzieci, z czego dwoje z pierwszą żoną, jedno z drugą i pozostałe (7) z trzecią. Najstarszy z tej gromadki był Mamert Brunon Apoloniusz, który 22 listopada 1905 r. poślubił 18-letnią Julię Leszczyńską. Sam miał 26 lat, więc na świat przyszedł ok. 1879 r. Z dokumentu wyczytać można, że na świat przyszedł w mieście Włocławku jako syn Mamerta Wandalli i Marii z domu Wysockiej. Z późniejszych poszukiwań wynikło, że doszło do zakłamania, ponieważ Maria Wysocka faktycznie była żoną Mamerta seniora, ale wiekowo mogłaby ona być siostrą najstarszego syna swego męża, ponieważ dzieliły ich ok. 4 lata. Pomimo zachowanych alegat, brak w nich jakiegokolwiek dokumentu, dotyczącego małżeństwa na nazwiska Wandalli + Leszczyńska. Zastanawiający jest również fakt, dlaczego wpisano Marię Wysocką jako matkę, która w rzeczywistości nią nie była…?
Drugim dzieckiem Mamerta Wandalliego i Franciszki z domu Mierzejewskiej był syn Arkadiusz Jan (de Mata). 15 sierpnia 1908 r. w Warszawie poślubił Stanisławę Żurańską. Według metryki ślubu, urodził się on w Grodzisku (powiat bielski) około 1881 r. Na szczęście to okazało się prawdą, a akt chrztu znaleźć się udało w księdze metrykalnej parafii Lutkówka. Dziecko na świat przyszło 12 stycznia 1881 r. w Grodzisku. Ochrzczone został ponad półtora miesiąca później (1 marca), a w akcie chrztu zapisano, że ojciec – Mamert Wandalli – był 28-letnim sekretarzem gminy Skuły, zaś matką była o dwa lata młodsza Franciszka z domu Mierzejewska. Łatwo wyliczyć, że osoba, która miała 28 lat w 1881 r. powinna się urodzić ok. 1853 r., więc nie zgadza się to z dotychczas publikowanymi notkami biograficznymi.
Po narodzinach dwóch synów, 15 listopada 1883 r. w Grzegorzewicach (par. Lutkówka) umiera 29-letnia Franciszka z Mierzejewskich Wandalli, urodzona w Żelechlinku, córka Stanisława i Anieli Mierzejewskich. Niestety nie udało się odnaleźć metryki ślubu Franciszki z Mamertem.
Mamert Wandalli wdowcem długo nie był, ponieważ na ślubnym kobiercu ponownie stanął już 3 miesiące i 2 dni po śmierci poprzedniej żony. 17 lutego 1884 r. w Ojrzanowie zawarte zostało małżeństwo pomiędzy 28-letnim wdowcem, urodzonym w mieście Łowiczu z Konstantego i Romany małżonków Wandalli, już nieżyjących, a Barbarą Świętoń, 30-letnią panną. Para pomimo 10-letniego stażu małżeńskiego, doczekać miała się jedynie córki – Edyty, której losów nie udało się ustalić. W 1894 r., kiedy zmarła Barbara Wandalli, rodzina mieszkała już w Mińsku Mazowieckim, gdzie Mamert pracować miał jako urzędnik w magistracie.
Wandalli ponownie nie potrzebuje zbyt wiele czasu, aby ożenić się po raz kolejny, ponieważ już 17 lipca 1895 r. w Mińsku Mazowieckim rodzi się Eugenia Janina, pierwsze dziecko Mamerta i Marii z Wysockich małżonków Wandallich. Według metryki chrztu wynika, że ojciec miał 40 lat (ur. 1855 r.), zaś matka 21 (ur. 1874 r.)
Kolejnym dzieckiem tej pary był syn Józef Nemezjusz (niestety zmarł jako niemowlę), który na świat przyszedł 19 grudnia 1896 r. w Mińsku Mazowieckim. Dziecko zgłoszone zostało w 1897 r., a Mamert oświadczył, że miał 43 lata (ur. 1854 r.), a jego żona miała być o 19 lat młodsza (ur. 1873 r.).
W Mińsku Mazowieckim Mamertowi i Marii urodziło się jeszcze jedno dziecko – syn, Stanisław Roman, urodzony 12 sierpnia 1898 r. Według metryki chrztu z dn. 26 grudnia 1898 r., ojciec chrzczonego dziecka miał mieć 42 lata (ur. 1856 r.), a matka ponownie – jak rok wcześniej – 24 lata (ur. 1874 r.).
Rodzina wkrótce przenosi się do Opoczna, gdzie 8 stycznia 1901 r. rodzi się córka małżonków Wandallich – Seweryna. Według metryki chrztu, ojciec liczył sobie 47 lat (ur. 1854 r.), a matka była o 20 lat młodsza (ur. 1874 r.). Przy akcie chrztu zanotowano, że Seweryna Wandalli dnia 26 listopada 1925 r. zawarła związek małżeński w parafii w Białymstoku.
Mamert i Maria z Wysockich Wandalli nie zostali długo w jednym miejscu, ponieważ kolejne dziecko – córkę, Jadwigę Wacławę – ochrzcili w parafii Kolno (obecnie woj. podlaskie). Według dokumentu, dziecko urodziło się 28 stycznia 1903 r. jako córka 49-letniego (ur. 1854 r.) Mamerta Wandalli i jego 28-letniej (ur. 1875 r.) żony Marii zd.Wysokiej.
Ostatecznym potwierdzeniem tych domniemań jest metryka chrztu Mamerta … z 1855 r.! W czasie powstania styczniowego miałby więc 8 lat!
Wszelkie dokumenty, książki i archiwalia mówiące o udziale Mamerta w powstaniu styczniowym, zostały wytworzone po roku 1863. Co więcej, są to materiały wtórne, informacje z gazet, książek, przemówień samego powstańca czy też dokumenty wytworzone wiele lat po powstaniu. Metryki z kolei są materiałem źródłowym, przedstawiają fakty. Najwięcej informacji o Wandallim wytworzono po odzyskaniu niepodległości przez Polskę. Zapewne polityczne “zapotrzebowanie” na legendy, bohaterów, walczących o wolny kraj, było ogromne. Wiele książek wydanych w okresie międzywojennych było po prostu legendami. Czy tak też było z Mamertem Wandallim? Odpowiedź pozostawiamy czytelnikom.
Aktualizacja 8.04.2015
Na skrzynkę mailową otrzymaliśmy kolejne informacje, zaprzeczające temu, że Mamert mógł brać udział w powstaniu styczniowym. W książce Jerzego Maliszewskiego z 1932 r. “Powstanie styczniowe. Notki biograficzne uczestników”, znaleźć można zapis jakoby Wandalli urodzić się miał w 1847 r., a przez Moskali miał zostać pobity nahajkami…Czy 8-letni chłopiec mógłby zostać nimi obity, walczyć w konkretnej bitwie pod dowództwem generała…?
Chciałbym serdecznie podziękować Małgorzacie Lissowskiej, która wspierała mnie i pomagała w poszukiwaniach związanych z tym artykułem.
Fot. NAC sygn. 1-P-1411-4, szukajwarchiwach.pl, metryki.genealodzy.pl, Family Search
