Podczas poszukiwań rodzinnych niejednokrotnie natrafiamy na akty stanu cywilnego, w których ojciec nie jest wpisany albo informacja o nim została dopisana kilka lat po narodzinach dziecka…
Według art. 62 dekretu z dnia 25 września 1945 r. Prawo o aktach stanu cywilnego (Dz. U. 1945, Nr 48, poz. 272 ze zm.) w wypadku, gdy rodzice dziecka nie byli małżeństwem, dane dotyczące osoby ojca były wpisane tylko w przypadku uznania dziecka lub ustalenia ojcostwa przez sąd. W przeciwnym razie rubryka „nazwisko ojca” musiała być pozostawiona pusta. Przepis ten był zaakceptowaniem przepisów obowiązujących wcześniej, na mocy których w takiej sytuacji był zamieszczany w akcie urodzenia wpis „ojciec nieznany” względnie nie umieszczano w ogóle informacji o ojcu.
Ustawą z dnia 28 października 1950 r. o zmianie niektórych przepisów prawa o aktach stanu cywilnego (Dz.U. 1950, Nr 51, poz. 468) w interesie dziecka i na jego korzyść został zmieniony art. 62 ww. dekretu. Dotychczasową treść oznaczono jako ust. (1) oraz dodano ust. (2) i (3).
Ustawa weszła w życie z dniem 21 listopada 1950 r.
Akty urodzenia sporządzane po wejściu w życie ustawy z 1950 r.
Od dnia wejścia w życie ww. ustawy, w braku uznania lub ustalenia ojcostwa urzędnik stanu cywilnego na wniosek dziecka, którego rodzice dziecka nie byli małżeństwem lub jego przedstawiciela ustawowego[1] albo z urzędu wpisywał do aktu urodzenia dziecka jako imię ojca jedno z imion zwykle w kraju używanych, czyniąc o tym wzmiankę na marginesie aktu.
Kategoryczne brzmienie tego przepisu oznaczało, że urząd stanu cywilnego w każdym przypadku sporządzania aktu urodzenia dziecka urodzonego poza małżeństwem był obowiązany[2]:
- jako imię ojca wpisać imię wskazane przez dziecko albo przez przedstawiciela ustawowego dziecka, a jeżeli wskazanie nie nastąpi – jedno z powszechnie używanych w kraju imion, które urzędnik stanu cywilnego sam wybierze;
- z urzędu wpisać nazwisko matki jako nazwisko ojca, niezależnie od tego czy zostało przez dziecko lub jego przedstawiciela ustawowego wskazane czy niewskazane imię.
Jeżeli imię wskazywało dziecko albo jego przedstawiciel ustawowy, wówczas nie musiało to być „imię zwykle w kraju używane”. Mogło być dowolnie wybrane. Mogło to być rzeczywiste imię ojca albo całkiem dowolne.
Wpisanie w akcie urodzenia dziecka, fikcyjnego imienia i nazwiska ojca nie oznaczało, że ojciec dziecka jest nieznany. Tak być mogło. Jednakże mogło być też tak, że ojciec był znany zarówno dziecku jak i matce, tylko nie uznał swojego ojcostwa albo nie nastąpiło ustalenie jego ojcostwa.
Wpisanie w akcie urodzenia dziecka, fikcyjnego imienia i nazwiska ojca nie oznaczało także, że miało miejsce uznanie dziecka lub ustalenie ojcostwa. Jednakże to, że było wręcz przeciwnie wynikało wyłącznie z treści odpisu zupełnego aktu urodzenia. Natomiast z wypisu aktu urodzenia (obecny odpis skrócony) nie można się było dowiedzieć, czy figurujące w nim imię i nazwisko ojca dotyczą mężczyzny, którego ojcostwo w stosunku do dziecka zostało ustalone, czy też są to wpisane dane fikcyjne[3].
Niedopuszczalne było pozostawienie w aktach urodzenia pustej rubryki „nazwisko ojca”.
Akty urodzenia sporządzone przed wejściem w życie ustawy z 1950 r.
Ustawa z 1950 r. uregulowała jednocześnie w art. 2 problem osób, w których akcie urodzenia sporządzonym przed dniem jej wejścia w życie, czyli przed 21 listopada 1950 r., osoba ojca nie jest wymieniona, tj. zostało napisane, że ojciec jest nieznany względnie nie było jakiejkolwiek informacji o ojcu…
Zgodnie z art. 2 ust. 1 ustawy z 1950 r. na żądanie osoby, w której akcie urodzenia, sporządzonym przed dniem 21 listopada 1950 r., osoba ojca nie jest wymieniona, lub na żądanie przedstawiciela ustawowego takiej osoby, urzędnik stanu cywilnego wpisywał do jej aktu urodzenia jako imię ojca jedno z imion zwykle w kraju używanych, czyniąc o tym wzmiankę na marginesie aktu. Nie miał przy tym znaczenia wiek osoby występującej z takim żądaniem.
Ustawa natomiast nie dopuszcza wpisania imienia ojca po śmierci osoby, w której akcie urodzenia osoba ojca nie była wymieniona. Wpis bowiem może nastąpić wyłącznie na żądanie tej osoby lub na żądanie jej przedstawiciela ustawowego. Na wystąpienia z takim żądaniem w imieniu własnym ustawa nie zezwoliła wstępnym i zstępnym tej osoby tj. rodzicom w imieniu własnym, dzieciom, wnukom itd.
Użycie wyrażenia „na żądanie” oznaczało, że urzędnik stanu cywilnego nie miał prawa odmówić dokonania wpisu i uczynienia wzmianki na akcie. Jedyną przesłanką dokonania wpisu było niewymienienie ojca w akcie urodzenia.
Ustawa natomiast nie zezwoliła na wpisanie nazwiska ojca jak również na uzupełnianie o imię ojca sporządzonego już aktu małżeństwa.
Wzmianka taka mogła mieć brzmienie:
Dekret z 1955 r. oraz ustawa z 1986 r.
Podobne brzmienie jak art. 62 dekretu z 1945 r. miał przepis art. 34 dekretu z dnia 8 czerwca 1955 r. Prawo o aktach stanu cywilnego (Dz.U. Nr 25, poz. 151 ze zm.). Według tego przepisu w razie, gdy według przepisów kodeksu rodzinnego i opiekuńczego nie istniało domniemanie, że ojcem dziecka jest mąż matki, dane dotyczące osoby ojca były wpisane tylko w razie uznania dziecka albo w razie ustalenia ojcostwa przez sąd. W braku takiego uznania lub ustalenia ojcostwa kierownik urzędu stanu cywilnego wpisywał do aktu urodzenia dziecka jako imię ojca – imię wskazane przez przedstawiciela ustawowego dziecka, a w braku takiego wskazania – jedno z imion zwykle w kraju używanych oraz jako nazwisko ojca – nazwisko matki i czynił o tym w akcie adnotację w rubryce „Uwagi”.
Zasada powyższa z drobnymi zmianami została powtórzona w art. 42 ustawy z dnia 29 września 1986 r. Prawo o aktach stanu cywilnego (t.j. Dz.U. 2011, Nr 212, poz. 1264 ze zm.).
Na podstawie tego przepisu, jeżeli stosownie do przepisów kodeksu rodzinnego i opiekuńczego nie zachodziło domniemanie, że ojcem dziecka jest mąż matki[4], dane dotyczące osoby ojca wpisywało się tylko w razie uznanie ojcostwa dziecka przez ojca lub sądowego ustalenia ojcostwa. Jeżeli nie nastąpiło uznanie ojcostwa lub sądowe ustalenie ojcostwa, wpisywało się do akt urodzenia dziecka jako imię ojca – imię wskazane przez przedstawiciela ustawowego dziecka, a w braku takiego wskazania – jedno z imion zwykle w kraju używanych oraz jako nazwisko ojca i jego nazwisko rodowe – nazwisko matki, z odpowiednią adnotacją w rubryce „Uwagi”.
Ustawa z 2014 r.
W interesie dziecka zasadę wprowadzoną przez poprzednie przepisy kontynuuje ustawa z dnia 28 listopada 2014 r. Prawo o aktach stanu cywilnego (Dz. U. 2014, poz. 1741 i 1888).
Według art. 61 ustawy, jeżeli nie stosuje się domniemania, że mąż matki dziecka jest ojcem dziecka, dane ojca zamieszcza się w akcie urodzenia w razie uznania ojcostwa albo sądowego ustalenia ojcostwa. Jeżeli nie nastąpiło uznanie ojcostwa albo sądowe ustalenie ojcostwa, w akcie urodzenia zamieszcza się jako imię ojca imię wskazane przez osobę zgłaszającą urodzenie, a w razie braku takiego wskazania w akcie urodzenia zamieszcza się jako imię ojca imię wybrane przez kierownika urzędu stanu cywilnego; jako nazwisko ojca i jego nazwisko rodowe zamieszcza się nazwisko matki z chwili urodzenia dziecka, z adnotacją o wpisaniu nazwiska matki i wybranego imienia jako danych ojca.
Akty urodzenia sporządzone przed dniem wejścia w życie ustawy z 2014 r., które nie zawierają imienia, nazwiska i nazwiska rodowego ojca, mogą zostać uzupełnione, na wniosek osoby, której akt dotyczy, lub jej przedstawiciela ustawowego, na podstawie przepisów niniejszej ustawy, w formie czynności materialno-technicznej.
[1] W typowych sytuacjach przedstawicielami ustawowymi małoletniego dziecka są jego rodzice. Przedstawicielem ustawowym może być także opiekun i kurator.
[2] Orzeczenie Sądu Najwyższego z dnia 27 września 1952 r., C 1254/52, OSNCK 1953 nr 4, poz. 109; Orzeczenie Sądu Najwyższego z dnia 27 lutego 1959 r., IV CR 28/59, LexDelta
[3] Orzeczenie Sądu Najwyższego z dnia 27 lutego 1959 r., IV CR 28/59, LexDelta
[4] Jeżeli dziecko urodziło się w czasie trwania małżeństwa albo przed upływem trzystu dni od jego ustania lub unieważnienia, domniemywa się, że pochodzi ono od męża matki. Domniemania tego nie stosuje się, jeżeli dziecko urodziło się po upływie trzystu dni od orzeczenia separacji. Jeżeli dziecko urodziło się przed upływem trzystu dni od ustania lub unieważnienia małżeństwa, lecz po zawarciu przez matkę drugiego małżeństwa, domniemywa się, że pochodzi ono od drugiego męża. (art. 62 § 1 i 2 kodeksu rodzinnego i opiekuńczego). Domniemanie ojcostwa nie zachodzi oczywiście w przypadku, gdy matka jest panną.
