Akta sądowe znajdujące się w archiwach państwowych stanowią niezwykle cenne i bogate źródło do badań genealogicznych. O wartości tego typu dokumentacji często nie wiedzą nawet genealodzy o długim stażu. Poniższe przykłady dotyczą zasobu Archiwum Państwowego w Katowicach Oddział w Bielsku-Białej.
Akta sądowe zgromadzone są w zespołach archiwalnych w sposób odzwierciedlający działanie sądów na przestrzeni XIX i XX wieku. Nie ma jednego zbioru, w którym znajdują się wszystkie akta spraw sądowych wytworzonych przez sąd znajdujący się w danej miejscowości. Dlatego też, poszukując informacji o swoich przodkach, niejednokrotnie należy sięgnąć do kilku zespołów. Należy również zwrócić uwagę, że „schemat” przedstawiony w tym tekście nie będzie adekwatny dla ziem byłego zaboru rosyjskiego i pruskiego, ponieważ każdy z nich posiadał odrębny ustrój sądownictwa. Został on ujednolicony dopiero w 1929 roku. Ustrój sądownictwa – umownie mówiąc – szczebla powiatowego do 1976 roku na terenie byłej Galicji oraz w niepodległej Polsce jest przedstawiony w tabeli poniżej:
| Nazwa sądu | Okres funkcjonowania |
| Dominia oraz Magistraty | 1784-1855 |
| Urząd Powiatowy | 1855-1866 |
| C.K. Sąd Powiatowy | 1867-1918 |
| Sąd Powiatowy | 1919-1928 |
| Sąd Grodzki | 1929-1939 |
| Sąd Obwodowy – Amtsgericht (sądownictwo niemieckie na terenie wcielonym do III Rzeszy) | 1939-1945 |
| Sąd Grodzki – Burggericht (sądownictwo polskie na terenie Generalnego Gubernatorstwa) | 1939-1945 |
| Sąd Grodzki | 1945-1950 |
| Sąd Powiatowy | 1951-1975 |
Na terenie Galicji rozdzielenie władzy administracyjnej od sądowniczej na najniższym poziomie podziału administracyjnego kraju nastąpiło dopiero w 1867 roku. Wcześniej władza sądownicza najniższego stopnia była sprawowana przez urzędy zarządzające całością spraw dotyczących danej jednostki podziału administracyjnego. Sprawami wsi zarządzał właściciel dominium, które składały się z jednej lub kilku miejscowości. Sprawami sądowymi ludności miejskiej zarządzały magistraty. Zmianę przyniósł rok 1855, kiedy zaprowadzone zostały urzędy powiatowe, czuwające nad sprawami administracyjno-sądowymi danego powiatu (same dominia jednak nie zostały wtedy zlikwidowane). Wreszcie w 1867 roku zakończono definitywnie ten system, rozdzielając uprawnienia pomiędzy sądy powiatowe i starostwa. Należy zwrócić uwagę na fakt, że wówczas pojawił się termin powiat sądowy dla odróżnienia powiatu politycznego – powiaty te często nie pokrywały się ze sobą i różniły się terenem działania (tzn. na przykład więcej powiatów sądowych mogło przypaść na powiat polityczny).
Taki stan przetrwał do odzyskania przez Polskę niepodległości, choć faktycznie zaborowy schemat podziału w sądownictwie zakończył się w 1929 roku wraz z wejściem w życie prawa o ustroju sądów powszechnych. Prawo to ujednolicało sądownictwo w całej Polsce, które dotąd stanowiło kontynuację systemu narzuconego przez państwa zaborcze. W okresie okupacji niemieckiej władze zaborcze na terenie wcielonym do III Rzeszy zaprowadziły własny system. Najniższą instancją były sądy obwodowe (Amtsgericht). Natomiast na terenie Generalnego Gubernatorstwa działało nadal tzw. sądownictwo polskie, tzn. pozwolono na działalność sądów grodzkich, zasadniczo w zakresie spraw cywilnych. Pomimo że regulacje prawne w tej sprawie wyszły w 1940 roku, działalność tych sądów rozpoczęła się już w końcu roku 1939. Po zakończeniu II wojny światowej sądownictwo pierwszej instancji wróciło do systemu sprzed 1939 roku. Tą instancją zajmowały się sądy grodzkie. Kres ich działalności przyniósł rok 1950 roku, chociaż niektóre sądy grodzkie były likwidowane już wcześniej, a ich teren działalności przeważnie przejmował większy sąd. W 1951 roku rozpoczęły działalność sądy powiatowe, obejmujące swoim zasięgiem działania powiaty. Ich działalność zakończyła się w 1975 roku wraz z wprowadzeniem dwustopniowego podziału administracyjnego kraju i powołaniem do życia sądów rejonowych, które do dzisiaj stanowią podstawową instytucję sądownictwa powszechnego.
Akta spadkowe
Registratury sądów – tak dzisiaj, jak i w dawniejszych czasach – wytwarzały o wiele więcej akt niż zachowało się do dzisiaj. Dokumentacja sądowa zawsze posiadała jakiś określony czas przechowywania i podlegała procesowi brakowania (w bardziej lub mniej sformalizowany sposób). Biorąc pod uwagę ilość zachowanych akt sądowych, można wnioskować, że świadomość kancelistów czy sędziów w zakresie wartościowania tejże dokumentacji koncentrowała się wokół ich przydatności do spraw własnościowych.
Autor: Michał Jarnot (Archiwum Państwowe w Katowicach, Oddział w Bielsku-Białej)
Do przeczytania pozostało jeszcze 70% treści. Cały wywiad dostępny jest w More Maiorum nr 2 (73)/2019 , który można bezpłatnie pobrać poniżej:
