Akta wytworzone w okresie międzywojennym mogą być niezwykle pomocne w poszukiwaniach genealogicznych. Gdzie odszukać informacji o rodzinach pochodzenia żydowskiego? Czego można się z nich dowiedzieć? I jak bardzo przydatna jest taka dokumentacja?
Zasób polskich archiwów państwowych stanowi niezwykle cenne źródło do badań genealogicznych ludności narodowości polskiej wyznania katolickiego, ale też wszelkich mniejszości narodowych i wyznaniowym, w tym również Żydów. Na dokumentację tę składają się materiały pochodzące z różnych epok i różnorodnej proweniencji – wytworzone przez organy administracji państwowej i samorządowej, organy administracji specjalnej, instytucje wymiaru sprawiedliwości, instytucje o charakterze gospodarczym, kulturalnym, oświatowym i wiele innych.
W niniejszym artykule zostaną przedstawione archiwalia pochodzące z okresu międzywojennego, wytworzone przez organy administracji państwowej szczebla wojewódzkiego i powiatowego, będące źródłem dla poszukiwań genealogicznych ludności wyznania mojżeszowego.
Akta okresu międzywojennego: podział administracyjny II Rzeczypospolitej
II Rzeczpospolita składała się z województw: białostockiego, kieleckiego, krakowskiego, lubelskiego, lwowskiego, łódzkiego, nowogrodzkiego, poleskiego (ze stolicą w Brześciu nad Bugiem), pomorskiego (ze stolicą w Toruniu), poznańskiego, stanisławowskiego, śląskiego (ze stolicą w Katowicach), tarnopolskiego, warszawskiego, wileńskiego i wołyńskiego (ze stolicą w Łucku). Województwa dzieliły się z kolei na powiaty.
Na czele każdego województwa stał wojewoda, reprezentował rząd w zakresie administracji państwowej z wyłączeniem administracji wojskowej, sądowej, szkolnej, kolejowej, pocztowo-telegraficznej oraz urzędów ziemskich. Urzędy wojewódzkie były organem wykonawczym wojewodów. Władzę administracyjną w powiecie sprawowali starostowie przy pomocy urzędów – starostw powiatowych. Do ich kompetencji należały m.in. sprawy: utrzymania bezpieczeństwa publicznego, nadzór nad: lokalami publicznymi, stowarzyszeniami, zgromadzeniami, prasą, widowiskami, cudzoziemcami, sprawy obywatelstwa, ewidencji ludności, wydawania paszportów i dowodów osobistych, a także, poboru, mobilizacji na wypadek wojny i świadczeń na rzecz obronności. Starosta sprawował też nadzór nad samorządem gminnym. Miał również kontrolę nad administracją wyznaniową, zdrowia publicznego, opieki społecznej, aprowizacji, przemysłową, rolnictwa, rybołówstwa, weterynaryjną, budowlaną, opieki nad zabytkami oraz zarząd budynków państwowych.
Akta okresu międzywojennego: jakie dokumenty znajdziemy?
W zespołach archiwalnych wytworzonych przez międzywojenne urzędy wojewódzkie i starostwa powiatowe, zachowały się sprawozdania sytuacyjne wojewodów i starostów z zakresu bezpieczeństwa publicznego oraz spraw społeczno-politycznych w województwach i powiatach. Informują one obszernie o sytuacji mniejszości narodowych i wyznaniowych, o stosunkach polsko-żydowskich i ekscesach o charakterze antyżydowskim. Zachowały się także obszerne archiwalia dotyczące udziału Żydów w życiu politycznym, organizacji stronnictw, ugrupowań i partii żydowskich. Znaczna liczba materiałów wiąże się z rejestracją organizacji i stowarzyszeń żydowskich: politycznych, zawodowych, kulturalnych, kombatanckich, charytatywnych, sportowych, oświatowych, religijnych. Znajdziemy tam statuty stowarzyszeń, sprawozdania z ich działalności, a co ważne z perspektywy genealogii wykazy członków i założycieli. W dokumentacji referatów wyznaniowych można znaleźć dokumentację związaną z nadzorem nad działalnością gmin wyznaniowych. Wśród niej znajdują się akta spraw ogólnych gmin, związanych z regulacją stosunków prawnych, materiały o charakterze statystycznym.
Drugą grupę stanowią archiwalia związane z działalnością konkretnych gmin wyznaniowych. Są to ich statuty, protokoły posiedzeń zarządów, wykazy składów osobowych zarządów, akta wyborów władz gmin gminnych, w tym listy wyborców, dokumentacja związana z wyborem (w tym protokoły z egzaminów z języka polskiego) i zatrudnianiem rabinów. Duża część tych materiałów dotyczy nadzoru nad sprawami majątkowymi i finansowymi gmin i obejmuje: budżety gmin (tutaj znajdziemy np. dane o pensji rabina, rzezaka itd.), sprawozdania z ich wykonania, sprawy związane z utrzymaniem synagog, domów modlitwy, cmentarzy, łaźni rytualnych i szkół.
Akta okresu międzywojennego: wykazy Żydów
Cennym źródłem genealogicznym są imienne wykazy płaconych składek, dokumentację tyczącą się zwolnienia ze składek, akta związane z ubojem rytualnym – taryfy za ubój i zatrudnianie rzezaków. Spuścizna aktowa wydziałów i referatów przemysłowych informuje o aktywności gospodarczej Żydów – wykazy zakładów, pozwolenia na otwarcie lub modernizację fabryk. Na zawartość akt wydziałów zdrowia i opieki społecznej składają się materiały o żydowskich szpitalach, domach opieki, domach dziecka. Znajdziemy tam także imienne wykazy lekarzy, felczerów, dentystów, aptekarzy, położnych. Zespoły te zawierają także dane o emigracji ludności, w tym także Żydów – wykazy osób opuszczających Polskę, podania o wydanie paszportu (niekiedy z fotografiami), rozmaite kwestionariusze.
Projekty domów modlitw, synagog, mykw, ale też prywatnych garbarni, rzeźni, gorzelni, tartaków, młynów itp. należących do Żydów wchodzą w skład akt wytworzonych przez wydziały lub referaty budowlane urzędów wojewódzkich i starostw powiatowych. Z kolei w dokumentacji wydziałów kultury zachowała się korespondencja konserwatorów zabytków odnoście remontów i renowacji zabytkowych bożnic. Jako, że Żydzi sporadycznie zajmowali się rolnictwem, niewiele judaików wchodzi w skład akt wydziałów rolnictwa i reform rolnych. Będą to materiały dotyczące udziału ludności żydowskiej w parcelacjach majątków ziemskich, rozmaitych dzierżaw itp.
Akta okresu międzywojennego: księgi osobowe
Ogromne znaczenie poznawcze dla genealoga mają akta osobowe. W aktach urzędów wojewódzkich zachowały się teczki personalne Żydów zatrudnionych na stanowiskach nauczycieli, urzędników, lekarzy, weterynarzy itp. Akta osobowe zawierają: podania o pracę, curriculum vitae, oświadczenia starających się o zatrudnienie z szeregiem danych genealogicznych. Odnajdziemy tam dane na temat stanu cywilnego, informacji o rodzinie – współmałżonkach i potomstwie, wykształceniu, w tym znajomość języków obcych. Oprócz tego w dokumentacji wpisane są informacje o służbie wojskowej, przebiegu dotychczasowego zatrudnienia. Urzędy wytwarzały także różnorodną korespondencję (m.in. rekomendacje od przednich pracodawców, opinie, prośby o awans lub przeniesienie), zaświadczenia, umowy o pracę, odznaczenia, nagrody, kary. W teczkach umieszczano również odpisy książeczek wojskowych, dyplomów, dowodów osobistych, aktów stanu cywilnego, zapytania o karalność, potwierdzenia odbioru legitymacji, ubezpieczenia, tabele kwalifikacyjne, uposażenia, fotografie. Akta osobowe są istotnym źródłem do badań biograficznych, genealogicznych i prozopograficznych określonych grup zawodowych.
Autor: Hubert Mazur. Pierwotne miejsce publikacji: „More Maiorum” nr 12(47)/2016.
