Alternatywą do poszukiwań genealogicznych mogą być deklaracje językowe wypełniane najczęściej przez jednego z rodziców bądź prawnych opiekunów uczniów szkół powszechnych na Kresach Wschodnich. Co w nich znajdziemy? Gdzie ich szukać?
Deklaracje językowe były wypełniane na podstawie artykułu 3 ustawy z dnia 31 lipca 1924 roku o języku państwowym i języku urzędowania rządowych i samorządowych władz administracyjnych.
Były to więc nic innego, jak dokumenty, w których jeden z rodziców albo opiekunów prawnych dzieci będących w wieku szkolnym deklarował, w jakim języku mają się one uczyć. Do wyboru był język państwowy (czyli polski) bądź inny język ojczysty. Formularze te były wypełniane nie tylko przez Ukraińców (Rusinów), ale także Białorusinów czy Litwinów oraz w równiej mierze przez Polaków.
Dokumenty te są przechowywane niemal we wszystkich archiwach obwodowych na terytorium dawnych Kresów Wschodnich oraz w archiwach wojewódzkich na terenach wschodnich Rzeczypospolitej Polskiej, a regiony te w okresie międzywojennym były od siebie zależne i zamieszkane przez Ukraińców (Rusinów), Białorusinów czy Litwinów.
Blisko 500 deklaracji
Przydatność tego typu dokumentacji zaprezentuję na podstawie deklaracji przechowywanych w Archiwum Państwowym Obwodu Wołyńskiego w Łucku. Zawierają one także szczegółowe informacje o wsi Steżarzyce w gminie Korytnica na Wołyniu. Wzory dokumentów w każdym rejonie były takie same.
Łuckie archiwum przechowuje tę dokumentację w zbiorze nr 454 zatytułowanym Kuratorium Wołyńskiego Okręgu Szkolnego. Zespół ten zawiera ponad 4,5 tys. różnych spraw na temat związany ze szkolnictwem. Deklaracji językowych z całego obszaru województwa wołyńskiego, a dokładnie ziem, znajdujących się obecnie w obwodach wołyńskim i rówieńskim, jest blisko 500. Wszystkie dotyczą roku 1925, a każda z sygnatur zawiera deklaracje z kilku miejscowości położonych w niewielkiej odległości.
Formularz „A” i „B”
Na początku każdej teczki znajdują się dane statyczne, zawierające informacje o mieszkańcach, z podziałem na deklarowaną narodowość oraz miejsce zamieszkania. Deklaracje drukowane były dwóch wzorów „A” i „B”.
Pierwsze z nich – formularze „A” – były drukowane w języku ukraińskim. Zawierały: imię i nazwisko rodzica bądź opiekuna prawnego, potwierdzenie jego obywatelstwa Rzeczypospolitej Polskiej oraz to, że był on narodowości ukraińskiej, mieszkańcem określonej miejscowości, gminy i powiatu. Następnie był wydrukowany tekst „jako ojciec – matka – opiekun prawny w wieku szkolnym dziecka (dzieci):”. Po niej wpisywano imiona dzieci, podając także ich wiek. W dalszej kolejności podawano podstawę prawną złożenia deklaracji, po czym wpisywano nazwę miejscowości, w którym mieściła się szkoła, wraz z datą i własnoręcznym podpisem. Porównując podpisy z charakterem pisma wypełnianych deklaracji, można zauważyć, że w większości przypadków były one identyczne, a więc wypełniane bezpośrednio przez rodzica albo opiekuna prawnego.
Na kolejnych stronach znajduje się przykład wzoru „A”. Jest to deklaracja mojego pradziadka Teodora Batogowskiego, w którym wymienione są jego dzieci Michał i Piotr. Nie został z kolei wpisany mój dziadek Mikołaj, który miał wówczas 3 lata.
Formularze wzoru „B” były wydrukowane w języku polskim i zawierały wszystkie informacje, jak te ukraińskie. Nie podawano tylko obywatelstwa i narodowości rodzica bądź opiekuna prawnego.
W niektórych wsiach na odrębnych stronach odnotowywano narodowość, po czym na kolejnych deklaracjach po niej następujących, nie wpisywano już tych informacji. W ten sposób tworzone swoiste „teczki” deklaracji z podziałem na określoną narodowość.
***
Oferuję pomoc w poszukiwaniach genealogicznych w archiwach zachodniej części Ukrainy, w tym w Archiwum Państwowym Obwodu Rówieńskiego w Równem. Odszyfrowuję i tłumaczę materiały archiwalne z języka rosyjskiego i ukraińskiego na język polski (i odwrotnie). E-mail – manualll80@gmail.com.
Autor: Sergij Batogowski
Pierwotne miejsce publikacji: More Maiorum nr 11 (58)/2017.