Osoby poszukujące przodków w pruskiej części Śląska mogą skorzystać z kolejnego źródła do badań rodzinnych. Kataster karoliński jest świetnym materiałem do rozszerzenia wiedzy o przodkach żyjących w XVIII wieku.
Kiedy w 1911 roku historyk G. Croon, będąc w Staatsarchiv zu Breslau, widział ponad 760 tomów Katastru Karolińskiego dotyczących pruskiej części Śląska, z pewnością nie zdawał sobie sprawy, że jest ostatni. Chociaż wykazy te nie zachowały się do dzisiejszych czasów w całości są niezwykle pomocne, a wciąż niewykorzystywane, w badaniach genealogicznych.
Jak każdy spis podatkowy, tak i powstanie Katastru Karolińskiego należy upatrywać w pomniejszających się wpływach państwowego skarbca i dążenia do lepszej ściągalności danin. Na początku XVIII wieku przeprowadzono reformę systemu podatkowego. Przede wszystkim chodziło tutaj o reformę podatku szacunkowego pobieranego na Śląsku w latach 1527–1740 w zależności od wielkości majątku i szacunkowych dochodów. Ściągana danina była pierwotnie traktowana jako „pomoc turecka”, później jednak cele, na które przeznaczano zdobyte pieniądze, były różne.
Tradycja tego typu danin publicznych była na Śląsku mocno ugruntowana. Już z końcem XV wieku istniała kolekta książęca, która była zależna od majątku – na wsi od liczby łanów, zaś w mieście od liczby domów. Kolejni rządzący żądali od poddanych kolejnych danin, w szczególności na toczone wojny, które z każdym rokiem pustoszyły nie tylko ludność, ale także monarszy skarbiec.
Kataster karoliński: zmiany granic
Kiedy pod koniec 1721 roku rozpoczęto pracę nad nową formą ściągalności podatku, pogrupowano poszczególne rejony geograficzne w 20 „głównych ciał” (niem. Haupt Corpora), każde z osobnym stanem głównym (niem. Haupt Stand). To one były odpowiedzialne za kwestie organizacyjne, ściąganie i odprowadzanie kwot podatkowych z poszczególnych regionów. Ostatecznie system ten został zaakceptowany i scalony przez cesarza Karola VI 26 marca 1721 roku. W miejsce dotychczas istniejących 79 generalnych katastrów wprowadzono 20 „ciał głównych”, które odpowiadały mniej więcej granicom istniejących księstw.
W następnych latach liczba „ciał głównych” ulegała zmianie. I tak w 1733 roku poszerzyła się o państwo bytomskie. Hierarchia, w której wymieniano poszczególne „ciała”, także zmieniała się w zależności od sytuacji polityczno-prawnej.
Formularz Katastru Karolińskiego zawierał drobiazgowe informacje dotyczące źródeł dochodu. I tak w przypadku, gdy utrzymywano się z uprawy zbóż i ogrodów, wymienić należało każdy kawałek gruntu, położenie, sposób zasiewu z podziałem trójpolówkowym. Sołtysa i kmieciów, którzy byli podatnikami, wymieniano z imienia i nazwiska. W przypadku odnotowywania dochodów z młyna zapisywano także imię i nazwisko młynarza oraz inne szczegóły dotyczące jego pracy. W zestawieniach dotyczących hodowli bydła odnotowane były tylko sumy zbiorcze. Do każdego protokołu miejscowości dołączano tabelę wyniku poddanych.
Nie wszyscy mieszkańcy wsi byli jednak obarczeni podatkiem. Reskrypt cesarza Karola VI z 4 listopada 1721 roku jasno określał, że nie-posiadacze, w tym biedni robotnicy dniówkowi, powinni być zwolnieni z tego obowiązku. W przypadku zagrodników, którzy za zapłatą pracowali na folwarkach, powinni swoje dochody włączyć do tychże, byli zaś zwolnieni z obowiązku kwaterunku i poboru. Jeśli jednak w danej miejscowości nie było folwarków, powinni się rozliczyć ze swoich dochodów, tak jak wszyscy kmiecie.
Do 1740 roku Kataster Karoliński, obejmujący historyczny Śląsk, był przechowywany w Królewskim Urzędzie Zwierzchnim we Wrocławiu. Zgodnie z przepisami z 18 czerwca 1733 roku wykazy te miały zostać odpowiednio zabezpieczone i przekazane do właściwego archiwum.
194 jednostki archiwalne
Kiedy wskutek I wojny śląskiej w latach 1740−1742 doszło do podziału Śląska, postanowiono też rozdzielić akta należące dotychczas do Habsburgów, a ówcześnie do Prus. Oryginały pozostawiono więc w Opawie, a kopie przekazano do Wrocławia. Księgi te, choć przez lata znajdowały się w różnych archiwach, cały czas przechowywane są w Opawie. Obecnie w Archiwum Ziemskim w Opawie znajduje się 155 jednostek. Wszystkie dostępne są online na stronie Archiwum. Znajdują się tam księgi z pierwszego spisu (1721-1730) dla księstwa cieszyńskiego i karniowskiego, górnego obwodu biskupstwa wrocławskiego (księstwo nyskie), księstwa opawskiego i części księstwa opolsko-raciborskiego. Biskupstwo wrocławskie obejmowało okręgi podatkowe dla: Grodkowa, Jansky Vrch, Żulowa, Nysy, Otmuchowa, Ujazdu, Karniowa, Olbrachcic, a także Cieszyna, Bielska, Frydka, Frysztadu, Rychwałdu i Raju.
Część katastru pruskiej części Śląska przekazano do Wrocławia, Legnicy i Opola, a w latach 20. XX wieku do Archiwum Prowincji Śląskiej we Wrocławiu. Niestety wskutek wywozu akt do zamku Kolesovic w Rakovniku doszło do wielu strat w Katastrze Karolińskim. Księgi na terenie Czech, a później Czechosłowacji, znajdowały się do 1953 roku, kiedy to 185 ksiąg katastralnych zostało przekazanych do Wojewódzkiego Archiwum Państwowego w Katowicach, a stąd do archiwum wrocławskiego.
W Archiwum Państwowym we Wrocławiu przechowywanych jest w sumie 194 jednostek, z czego 9 z nich wydzielono z dawnego zbioru Rep. 201c z terenu Wolnego Państwa Stanowego Pszczyna i Bytom oraz powiatu Nysa.
We wrocławskim archiwum państwowym odnajdziemy katastry karolińskie z następujących obszarów: księstwo wrocławskie, księstwo brzeskie, księstwo legnickie, Głubczyce, wolne państwo milickie, księstwo ziębickie, Nysa, księstwo ziębickie, księstwo opolsko raciborskie, księstwo świdnicko-jaworskie, wolne państwo żmigrodzkie, Ujazd Strzelecki, Siedlicko, wolne państwo pszczyńskie, wolne państwo bytomskie
Księgi przechowywane we Wrocławiu ułożone są według księstw, następnie powiatów, a wewnątrz zaś alfabetycznie miejscowościami. Szczególnie istotny jest fakt, że spośród odnalezionych kilku jednostek, o czym wspomniano wcześniej, wykazy dotyczące Wolnego Państwa Pszczyńskiego zachowały się niemal w całości.
Dostęp online
Kataster Karoliński dla genealogów, których przodkowie zamieszkiwali historyczną część Śląska, może być szczególnie pomocny, a w niektórych przypadkach może służyć jako jedyne źródło wiedzy o przodkach. Wykazy te pozwalają także sprawdzić drogę migracji naszych przodków. Szczególnie dotyczy to osób wolnego zawodu, chociażby młynarzy, ale także najbiedniejszych warstw społecznych, tj. komorników, którzy nierzadko całą rodziną wędrowali od wioski do wioski za pracą. Trudno więc często namierzyć ślady rodziny w księgach metrykalnych. Co więcej, lata, jakie obejmuje Kataster Karoliński, tj. pierwsza połowa XVIII wieku, nie zawsze odnajdziemy w księgach parafialnych. Poza tym dostęp do nich może być problematyczny.
Jak zostało wcześniej wspomniane, tomy Katastru Karolińskiego przechowywane w Archiwum Ziemskim w Opawie udostępnione są bezpłatnie na stronie archiwum. Wystarczy, że w okienku wpiszemy „karolinsky katastr ” i powinniśmy zlokalizować interesującą nas wioskę, np. „karolinsky katastr Dziedzice”. Czasami trzeba spróbować wpisać miejscowość w brzmieniu czeskim bądź niemieckim. Miejscowości wewnątrz księgi, podobnie jak we Wrocławiu, ułożone są alfabetycznie.
Archiwum Państwowe we Wrocławiu udostępnia z kolei Kataster Karoliński także w formie mikrofilmów, które można wypożyczyć (opłacając koszty przesyłki) do dowolnego Archiwum Państwowego w Polsce. Wszystkie formalności załatwia się w archiwum, do którego zamawiamy mikrofilmy. We Wrocławiu znajdują się szczególnie ważne tomy dotyczące okolic Pszczyny, których to nie ma w Opawie.
Analizując treść Katastru Karolińskiego, warto pracować jednocześnie z mapą, najlepiej wyznaczającą granice poszczególnych księstw śląskich. Wówczas nasza praca, w szczególności, gdy poszukujemy śladów przodka-migranta, będzie miała największy sens i da najlepsze efekty. Poza tym informacje zawarte w wykazach przyniosą nam dane nie tylko o naszych przodkach, ale także o stanie ekonomicznym mieszkańców wsi, samej miejscowości oraz nazwisk, jakie nosili ówcześni mieszkańcy.
Pierwotne miejsce publikacji: More Maiorum nr 2(85)/2020.
