Poszukiwania na terenie Księstwa Cieszyńskiego dla wielu genealogów mogą być niezwykle trudne. Dokumenty znajdują się w różnych miejscach – nie tylko w Polsce, ale i poza jej granicami. Jak odszukać przodków w tym regionie?
W jakich archiwach genealog znajdzie metryki z terenów Księstwa Cieszyńskiego?
Księgi metrykalne z terenu Śląska Cieszyńskiego przechowywane są w polskiej części na parafiach katolickich i ewangelickich. Natomiast metryki (do około 1930 roku), z czeskiej części, znajdują się w zasobie Zemskeho archivu w Opavie, gdzie tworzą osobny zbiór. Metryki zgromadzone w Opawie dostępne są, za darmo, na stronie internetowej archiwum. Częściowo online osiągalne są także najstarsze metryki ewangelickie z Cieszyna na stronie Śląskiej Biblioteki Cyfrowej.
W jakich językach prowadzone były cieszyńskie metryki? Czy spotkał się Pan Doktor z aktami pisanymi mieszaniną języka niemieckiego, czeskiego i łacińskiego?
Najstarsze katolickie metryki z XVII wieku prowadzono po łacinie, w następnych stuleciach łacina stopniowo była wycofywana z użycia na rzecz języka niemieckiego. Natomiast metryki ewangelickie z Cieszyna, w początkach XVIII wieku, prowadzono po czesku, ale bardzo szybko wprowadzono język polski, choć równolegle wykorzystywano język niemiecki, który zdominował metryki ewangelickie do około połowy XIX wieku.
Jakie trudności czekają na rodzinnego badacza, szukającego swoich przodków na terenie Cieszyna i okolic?
Na pewno istotne utrudnienie stanowi orientacja w rozmieszczeniu metryk kościelnych i innych źródeł rękopiśmiennych, ale stan opracowania archiwaliów pomaga w szybkim zdobyciu wiedzy w tym temacie. Kolejny problem dotyczy warsztatu, ponieważ niezbędna jest znajomość kilku języków, w których spisywano dokumenty. Ponadto należy uwzględniać inne typy źródeł, które można wykorzystać do zastąpienia niezachowanych do dzisiaj metryk i innych źródeł. Przede wszystkim należy pamiętać, że parafie katolickie z terenu Śląska Cieszyńskiego, były do 1848 roku zobowiązane do rejestracji innowierców, a więc również protestantów. Przykładowo w ten sposób można rekonstruować wpisy do metryk ewangelickich z Drogomyśla, które zostały zniszczone pod koniec II wojny światowej, bowiem Drogomyśl podlegał parafii katolickiej w Ochabach.
Jakie dokumenty pozametrykalne z terenu Księstwa Cieszyńskiego mogą zainteresować rodzinnego historyka?
W zależności od stanu społecznego można wykorzystywać inne dokumenty. Dla szlachty z czasów przed metrykalnych, najważniejsze są księgi ziemskie, metryki książęcej kancelarii i dyplomy pergaminowe oraz akta wytworzone przez sąd ziemski, urząd ziemski i starostę ziemskiego. Dla miasta, dla najstarszego okresu, najcenniejsze są serie ksiąg miejskich prowadzone do 1850 roku, a dla chłopów księgi gruntowe (sięgające połowy XVI wieku).
Czy w Księstwie Cieszyńskim były prowadzone spisy podatkowe, spisy ludności lub spisy katastralne? Tak jak miało to miejsce w 1654 r. w Królestwie Czeskim – tzw. księga „Berni rula”.
Dla poszczególnych miejscowości w różnym stopniu zachowała się dokumentacja podatkowa. Miejskie księgi rachunkowe zaczynają się w początkach XVI wieku. Najważniejsze są zespoły katastrów wprowadzonych w czasach Habsburgów. Pierwszy, tzw. karoliński, wprowadzono w pierwszej połowie XVIII wieku, w drugiej połowie powstał kataster józefiński, a w następnym stuleciu kolejne. Spisy ludności zaczęto prowadzić w drugiej połowie XVIII wieku, niektóre zostały już wydane drukiem. Chyba najlepszą tego typu dokumentacje posiada Skoczów, który ma jej komplet od połowy XIX wieku aż do początków XX wieku. Tego typu źródła, jak czeska Berni rula, nie została wprowadzona na terenie Śląska Cieszyńskiego.
Z jakimi najstarszymi dokumentami, dotyczącymi Księstwa Cieszyńskiego, miał Pan Doktor do czynienia?
Najstarszy dokument, dotyczący Śląska Cieszyńskiego, pochodzi z 1155 roku. Kilkanaście dokumentów spisano w XIII wieku, a najstarsze zachowane oryginały pochodzą z około 1290 roku.
Czy jest okres w dziejach istnienia Księstwa Cieszyńskiego, w którym większość dokumentów była tworzona w języku polskim?
Polszczyzna dopiero w okresie międzywojennym, na terenach przyznanych Rzeczypospolitej, dzierżyła palmę pierwszeństwa, natomiast w czasach feudalnych, a więc za panowania Piastów, a potem Habsburgów, nie spełniała jakiejkolwiek roli w kancelariach urzędów publicznych. Wynikało to m.in. z faktu, że w Królestwie Polskim łacina była długo językiem kancelaryjnym. Z tego powodu język czeski całkowicie zdominował w XV i XVI wieku treść dokumentów urzędowych. Później na znaczeniu zyskiwał język niemiecki. Polszczyzna sporadycznie pojawia się w wśród źródeł z okresu Piastowskiego, najczęściej takie dokumenty spisali ludzie pochodzący z Rzeczypospolitej. Najwięcej polskich dokumentów kościelnej bądź prywatnej proweniencji, znajduje się w Bibliotece i Archiwum im. Tschammera w Cieszynie, najstarsze z nich datowane są na koniec XVII wieku. Jeśli chodzi o język mówiony, to z czasów piastowskich zachowało się niewiele przekazów na ten temat, ale można stwierdzić, że ludność Śląska Cieszyńskiego mówiła wówczas polską gwarą śląską, a na terenach, graniczących z Morawami, także po czesku (Frydek). Elity tj. szlachta i mieszczaństwo, z całą pewnością bardzo dobrze znały czeski.
W XIX wieku coraz osób angażowało się w działalność propolską – walczono m.in. o ustanowienie języka polskiego, jako języka urzędowego. Czy we wcześniejszych latach Polacy byli aktywną grupą, również na tle politycznym, w społeczeństwie Księstwa Cieszyńskiego?
Początki rozwoju polskiego ruchu narodowego na Śląsku Cieszyńskim sięgają czasów Wiosny Ludów i związane są z działalnością młodzieży, uczącej się w Gimnazjum Ewangelickim w Cieszynie. Spośród nich najbardziej znani są Andrzej Cinciała i Paweł Stalmach. Natomiast we wcześniejszych wiekach sprawa przynależności narodowej miała drugorzędne znaczenie. Ludzie identyfikowali się z władcą, religią i ze Śląskiem, jako krajem, wchodzącym w skład monarchii Habsburgów.
Czy spotkał się Pan z dokumentami, opisującymi nastroje społeczne po włączeniu części Księstwa Cieszyńskiego do II Rzeczypospolitej?
Lata po I wojnie światowej to okres rywalizacji pomiędzy Polską i Czechosłowacją o przynależność państwową Śląska Cieszyńskiego. Spór ten w efekcie doprowadził do podziału tego terytorium na dwie części. Zachowane archiwalia polskich instytucji, działających wówczas w Cieszynie, a przechowywane dzisiaj w cieszyńskim Archiwum Państwowym, dostarczają licznych relacji, opisujących tamte wydarzenia oraz nastroje wówczas panujące.
Uwaga! Śląsk Cieszyński nie jest tożsamy z Księstwem Cieszyńskim. Śląsk Cieszyński obejmuje większy obszar m.in. Bogumin z okolicą, który nigdy nie był częścią Księstwa Cieszyńskiego.
