Szlachcice i chłopi to grupy społeczne, które pojawiają się w naszych poszukiwaniach genealogicznych. Kodeks Zamoyskiego reguluje ich prawa i obowiązki. Dzięki omówieniu tych przepisów uzyskamy pełniejszy obraz sytuacji prawnej osób w schyłkowym okresie I RP. Należy jednak pamiętać, że Kodeks… nigdy nie wszedł w życie.
Rozpocznijmy od Artykułu XVI zatytułowanego O szlachcicu. W pierwszym paragrafie określone jest, że szlachcic musi być spłodzony z obojga rodziców stanu szlacheckiego, którzy pozostają w prawnym związku małżeńskim. Dopuszczony jest też wyjątek rozszerzający dopuszczający do stanu szlacheckiego nasciturusa[1], spłodzonego w okresie trwania ważnego związku małżeńskiego z ojca będącego szlachcicem i matki nieszlachcianki.
Powyższe akty te muszą zakończyć się odpowiednim wpisem do księgi prawa. Osoba przyjęta do indygenatu musi m.in. poprzeć swoje szlachectwo dowodami i złożyć przysięgę wierności królowi i Rzeczypospolitej. Po dokonaniu tych czynności osoba taka dopiero otrzyma prawo do korzystania z przywilejów szlacheckich Rzeczypospolitej.
Kodeks Zamoyskiego: utrata szlachectwa
Nobilitowany, zanim zostanie dopuszczony do przywilejów szlacheckich, musi złożyć przysięgę na wierność, a także nabyć nieruchomość o wartości 50 tysięcy złotych. Wyżej wymienione osoby mają dwa lata na dopełnienie formalności. Po tym czasie w przypadku nie spełnienia powyższych warunków tracą zyskany na Sejmie indygenat lub nobilitację.
Paragraf trzeci dopuszcza możliwość cofnięcia nagany szlachectwa za zbrodnię publiczną. Działo się tak, jeżeli Sejm ponownie przywróci go do stanu szlacheckiego i daruje mu popełnioną zbrodnię.
Następny istotny artykuł znajduje się pod numerem dziewiątym. Zabrania on w czasie Sejmików, zjazdów i innych obrad publicznych użycia szabli, nawet jeżeli szlachcic nikogo nie zranił czy nie zabił. Przewiduje się dla takiej osoby karę roku pozbawienia wolności i zapłacenia 2 tysięcy złotych. Zakazuje się też mu przebywania na jakichkolwiek sejmach, czy obradach publicznych na okres 3 lat. Paragraf jedenasty zobowiązuje posła do wywiązania się ze wszelkich zobowiązań finansowych wobec mieszczanina, wynikających z przebywania u niego na kwaterze w czasie Sejmu, przed opuszczeniem miasta.
Paragraf dwunasty określa cztery przypadki utraty szlachectwa:
- obraza Majestatu[2](dopuszczenie się czynów znanych dzisiaj jako zdrada stanu),
- zostanie mieszczaninem i złożenie przysięgi miejskiej,
- paranie się szynkarstwem jakiejkolwiek ilości napojów alkoholowych,
- zajmowanie się handlem i i zajmowanie się tymi rzemiosłami, które nie wchodzą w skład sztuk wyzwolonych.
Kodeks Zamoyskiego: sytuacja dzieci
Paragrafy trzynasty i czternasty określają sytuację dzieci, których ojciec dopuścił się powyższych przyczyn utraty szlachectwa. Jeżeli ojciec dopuścił się obrazy Majestatu, jego dzieci również tracą szlachectwo. Nie dzieje się to natomiast w przypadku, gdy urodziły się przed dokonaniem przez ich ojca abusum (nadużycia) szlachectwa. Ostatni paragraf pozwala nam przekonać się, że powszechnie dziś panujące przeświadczenie o samowoli szlachty jest bezpodstawne i błędne. Ograniczając się wyłącznie do tego zapisu szlachcic mało- lub pełnoletni, będący na urzędzie lub nie, chcąc wyjechać za granicę, musi uzyskać zgodę króla i Rady Nieustającej.
Przejdźmy do większej grupy społecznej, mianowicie chłopów. Postanowienia, które ich dotyczą, znajdują się w artykule XXXI O chłopach. Trzy pierwsze paragrafy, analogicznie do pierwszych paragrafów Artykułu XVI, opisują, kto jest chłopem. Włościaninem jest ten, kto przez ojca jest przywiązany do dóbr wiejskich przez osiadłość na dobrach pańskich, nawet bez kontraktu, odrabianie pańszczyzny.
Kodeks Zamoyskiego: 300 złotych kary dla chłopa
Dzieci narodzone z niewiadomego ojca albo z matki włościanki są przypisani do ziemi (gleba adscripti). Chłopem można się też stać przez nabycie posiadania ziemi przez kontrakt słowny lub pisemny z właścicielem zobowiązali się do płacenia czynszu lub innych posług na rzecz pana (w znaczeniu: właściciel ziemi). Ponieważ nie są przypisani do ziemi (non adscripti gleba), ich sytuacja jest lepsza, pod warunkiem, że wypełniają zobowiązania wynikające z kontraktu. Oznacza to, że swobodnie mogą opuścić daną wieś i osiedlić się w innej.
Paragraf czwarty określa, kiedy chłop zmienia status z gleba adscripti na non adscripti gleba. Musi on od pana gruntowego (właściciela ziemi przez niego uprawianej) uzyskać dokument z przynajmniej odręcznym podpisem i odciskiem pieczęci, zwalniający chłopa z przywiązania do ziemi. Wolności ten nie może pozbawić włościanina żaden kolejny dziedzic tychże dóbr pod karą 300 złotych. Nie uzyskując dokumentu, chłop nie może swobodnie opuszczać swojej wsi, zgodnie z zapisami statutu z 1368 roku:
- Właściciel ziemi może ścigać chłopa przez okres roku, jeśli ten ucieknie, zostawiając inwentarz. Kiedy po tym czasie właściciel nie odnajdzie chłopa wraz z jego rodziną, z którą uciekł, traci on możliwość dochodzenia swoich praw względem włościanina, który staje się non adscripti gleba,
- W przypadku, kiedy chłop zabrał ze sobą inwentarz właścicielowi, przedłuża się okres dochodzenia swoich praw na 4 lata. Po nich chłop zyskuję wolność. Natomiast pan może się starać również o odszkodowanie z tytułu utraty inwentarza przez 10 lat, jeżeli ustali kwotę odszkodowania na zbyt wysoką, Sąd Grodzki wyznaczy kwotę, jakiej może się domagać od chłopa.
- Po ucieczce panny służącej, właściciel ziemi może ją ścigać rok. Przewidziano też sytuację, kiedy kobieta wbrew woli właściciela chce wyjść za mąż za chłopa z innej wsi i przez to ucieka. Jeżeli zawrze ona ważny związek małżeński, właściciel ziemi traci wobec niej wszystkie swoje prawa.
Kodeks Zamoyskiego: przyuczenie do pracy
Bardzo interesujące są postanowienia paragrafu szóstego. Stanowi on, zgodnie ze statutem Kazimierza Wielkiego z 1368 roku i Jana Albrechta z 1496 roku, że chłop przypisany do ziemi mający tylko dwóch synów ma ich przyuczyć do pracy na roli i to oni mają objąć po nim gospodarstwo. W wypadku posiadania większej liczby męskich potomków przez włościanina tylko pierworodny i trzeci syn mają obowiązek pozostania na ziemi obrabianej przez ojca, a reszta ich braci ma prawo po ukończeniu 10. roku życia być wysłana do miast w celu przyuczenia się w zawodach rzemieślniczych. Do zmiany swojego statusu nie potrzebują uwolnienia od właściciela ziemi, a jedynie odpisu metryki urodzenia ze stosowną adnotacją, że stają się wolnymi na podstawie postanowień paragrafu szóstego.
W przypadku niechęci księdza związanej z wydaniem metryki dla synów chłopskich uzyskują oni status wolności. Wtedy też mogą udać się do miasta na nauki. Rzemieślnik, który przyjmie ich na naukę, może domagać się od plebana metryki swojego ucznia.
Synowie, którzy raz uzyskali wolność, nawet jeśli nie podejmą nauki rzemiosła, nigdy nie wrócą do statusu ich ojca z poprzednich paragrafów. Mogą natomiast dowolnie przyjąć obywatelstwo miejskie lub pozostać w stanie rolniczym.
Kodeks Zamoyskiego: przywilej sądowniczy
Zgodnie z postanowieniem paragrafu dziewiątego, ktokolwiek czyni trudności synowi włościanina do przystąpienia do nauk rzemieślniczych, podlega karze 1 000 złotych. Tak duża kara wiąże się bezsprzecznie z zapotrzebowaniem na produkty rzemieślnicze. Paragrafy trzynasty i czternasty jest naturalną konsekwencją tego, że włościanin jest wyłącznie posiadaczem ziemi. Nie może on z tej przyczyny dokonywać zapisów ziemi na rzecz Kościoła, ani też zaciągać zobowiązań bez zgody pana.
Według paragrafu piętnastego chłop wolny, którego prawa naruszył szlachcic, może pociągnąć go do odpowiedzialności przed sądem. Kolejne paragrafy traktują o możliwości nabycia posiadania ziemi jako lenno lub dzierżawa wieczysta i prawie do sądu chłopa.
Ciekawszy jest natomiast paragraf dwudziesty pierwszy, zabierający przywilej sądowniczy nad chłopem właścicielowi ziemi. Przepis też zabraniał jakiegokolwiek zachowania zmierzającego do utraty życia przez chłopa. Czyn też był zagrożony nawet karą śmierci lub zapłatą wysokiej główszczyzny (1 000 złotych) i uwolnienia rodziny zabitego.
Kończąc długie rozważania nad sytuacją chłopa, pragnę zwrócić jeszcze uwagę na ostatni paragraf tego artykułu. Mówi on o powołaniu szkół parafialnych przy każdym Kościele, do których mogłyby uczęszczać dzieci wieśniaków w okresie od św. Marcina do Świąt Wielkanocnych.
Po przeczytaniu tego artykułu i znajomości poprzedniego można uzyskać niemałą świadomość o światopoglądzie końca XVIII wieku ludzi tworzących Kodeks Zamoyskiego. Jednocześnie też możemy poznać kondycję trzech najważniejszych grup społecznych w schyłkowym okresie istnienia I Rzeczypospolitej.
[1] Nasciturus- termin ten oznacza dziecko poczęte, ale jeszcze nienarodzone.
[2] Według Słownika Języka Polskiego (PWN): 1. dostojeństwo, powaga lub okazałość jakichś osób, zjawisk lub rzeczy, 2. godność i władza monarchy.
Autor: Gracjan Nykiel.
Pierwotne miejsce publikacji: More Maiorum. Miesięcznik genealogiczny nr 4(15)/2014.
